Từ sự thức tỉnh của cá nhân…

Sinh ra trên mảnh đất có truyền thống đấu tranh Cách mạng, lớn lên trong cảnh nước mất nhà tan lại sớm được tiếp cận với những tư tưởng đấu tranh của các bậc cha anh, Phạm Hồng Thái từ nhỏ đã không khỏi trăn trở và nuôi trong mình chí lớn cứu nước.

Hồi nhỏ, Phạm Hồng Thái là một cậu bé ít nói nhưng rất chăm chỉ học tập và làm việc. Khoảng 14 tuổi, cậu đã khá thông thạo chữ Hán và sau đó xin gia đình theo học tiếng Pháp. Học được 3 năm, cậu thất vọng  vì thấu rõ “Chính phủ Pháp thật là một nhà chế tạo dân tộc ta thành trâu ngựa”[4]. Nung nấu ý chí phải lật đổ Chính phủ Pháp, Phạm Hồng Thái bỏ học về quê và bắt đầu chuẩn bị những kế hoạch của mình.

Từ năm 1919 đến 1923, Phạm Hồng Thái theo làm tại các nhà xưởng như Nhà máy Điện Bến Thủy, Nhà máy Diêm, Nhà máy xi măng Hải Phòng... Tại đây, cậu được tiếp xúc với tầng lớp công nhân, chứng kiến sự áp bức bóc lột tàn tệ của bọn chủ xưởng và đồng thời được tiếp cận với nhiều thông tin trên báo chí hoặc qua nghe ngóng được về các phong trào đấu tranh trong cũng như ngoài nước. Đó chính là những luồng sáng tư tưởng đã tác động mạnh mẽ tới Phạm Hồng Thái. Phạm Hồng Thái đứng ra tổ chức công nhân tại Bến Thủy  bãi công phản đối nhưng rút cục không có kết quả. Tuy nhiên chính những hoạt động ấy đã giúp tổ chức “Tâm tâm xã” hay còn gọi là “Tân Việt thanh niên đoàn” ở Trung Quốc biết đến Phạm Hồng Thái cũng như khiến anh thấu hiểu hơn về bản chất của thực dân, sự bần cùng của kiếp đời nô lệ và nâng cao ý thức giai cấp của mình.

Năm 1924, Phạm Hồng Thái từ biệt vợ con, quyết chí xuất dương theo đường dây liên lạc của Tâm tâm xã. Đi cùng Phạm Hồng Thái còn có Lê Huy Doãn (tức Lê Hồng Phong) và Lê Thiết Hùng, được dẫn đường bởi Vương Thúc Oánh (thành viên Việt Nam Quang phục hội). Họ đi sang Lào và Xiêm La (Thái Lan) rồi đến Quảng Châu (Trung Quốc)[5]. Thời gian ở Thái Lan, Phạm Hồng Thái và những người đồng hành có lưu lại Trại Cày của Đặng Thúc Hứa, nơi tập trung nhiều thanh niên Việt Nam yêu nước xuất dương sang. Đầu mùa hè năm 1924, Phạm Hồng Thái cùng với Lê Hồng Phong và 6 thanh niên khác đặt chân đến Quảng Châu[6]. Sau khi tìm đến Việt Nam Quang Phục hội của Phan Bội Châu, Phạm Hồng Thái nhận ra đây không phải là tổ chức có thể giúp mình thực hiện được hoài bão, nên bí mật gia nhập tổ chức Tâm tâm xã[7].

Đến tiếng bom làm sống dậy chân lý đấu tranh của dân tộc!

Tháng 3/1924, Phạm Hồng Thái và Lê Hồng Phong chính thức gia nhập Tâm tâm xã, và nhanh chóng thiết lập được mối liên hệ mật thiết với Lê Văn Phan (tức Lê Hồng Sơn) - thành viên của Tâm tâm xã từ khi tổ chức này mới thành lập. Tháng 4/1924, biết tin Toàn quyền Đông Dương Méc – lanh sẽ có chuyến thăm Nhật Bản sau vụ động đất và trên đường về có ghé Trung Quốc, Tâm tâm xã nhận định đây là cơ hội để thủ tiêu tên toàn quyền nhằm chấn động dư luận. Sau họp bàn và vạch kế hoạch triển khai, tổ chức đã giao cho Phạm Hồng Thái và Lê Hồng Sơn dưới sự trợ giúp của Lê Hồng Phong đảm nhiệm trọng trách này. Phạm Hồng Thái nhận trực tiếp ra tay và tuyên bố: “Sự việc thành công hay không, khó mà đoán trước được, nhưng tôi thề không chịu để rơi vào tay giặc Pháp”[8]. Nắm  được lịch trình của Méc- lanh, Phạm Hồng Thái cùng những người trong tổ chức quyết định hành động khi viên toàn quyền đến khách sạn Victoria dự buổi chiêu đãi nhằm hạn chế tối đa số người liên lụy. Trong bức di thư để lại, Phạm Hồng Thái đã viết: “Hồng Thái tôi, theo lệnh của Nghĩa liệt đoàn chỉ nhằm đánh vào một mình tên Méc – lanh này. Trong khi tạc đạn tung nổ, nếu có liên lụy tới người khác, đó là điều vạn bất đắc dĩ, mong các vị quân tử nguyên lượng mà hiểu cho. Hồng Thái tôi theo lệnh Đảng, vì bốn chục triệu đồng bào mà hy sinh, chết cũng không tiếc; chỉ mong toàn thế giới xét kỹ mà cứu lấy, khiến cho dân tộc Việt Nam chúng tôi được tồn tại trên mặt địa cầu này.”[9]

Và cuối cùng, ngày 19/06/1924, tiếng bom đã nổ. Dù cuối cùng Méc- lanh thoát chết song tiếng vang của vụ ám sát đã gây nên một làn sóng chấn động lúc bấy giờ.

Hành động của Phạm Hồng Thái biểu thị nhiều ý nghĩa song hơn hết có lẽ đó là giá trị của sự thức tỉnh người Việt Nam, nhất là thanh niên Việt vẫn đang chìm mình trong cuộc đời nô lệ,  cam chịu. Từ sau khi phong trào Việt Nam Quang Phục Hội do cụ Phan Bội Châu khởi xướng tan rã, các hoạt động  đấu tranh chống lại thực dân Pháp của ta bấy giờ gần như tắt lịm. Đất nước chìm trong những ngày tháng đau thương và không lối đi. Tiếng bom của Phạm Hồng Thái đã chấm dứt thời kỳ ấy, đã kéo 25 triệu người Việt  tỉnh dậy sau giấc ngủ dài 7 năm, vùng dậy đấu tranh. Thanh niên, trí thức yêu nước trong nước lẫn kiều bào nước ngoài được thắp lên ngọn lửa yêu nước và tìm thấy được con đường nên lựa chọn. Tiếng bom Phạm Hồng Thái đã gây chấn động địa cầu, suốt 3, 4 ngày liền các tờ báo quốc tế liên tục đưa tin về sự kiện này. Thế giới từ đây biết được bộ mặt của thực dân Pháp và biết được có một dân tộc Việt Nam sẵn sàng hy sinh để đòi lấy tự do.

Từ hành động này của Phạm Hồng Thái, Phan Bội Châu có dịp nhìn lại con đường của mình để nhận thấy sự lạc hậu trong đường lối và khẳng định con đường cách mạng phải có kết hợp giữa đấu tranh chính trị với đấu tranh vũ trang, phải tiến hành cách mạng xã hội. Bởi lẽ đó mà Phạm Hồng Thái được ông tôn là bậc liệt thánh , là người đã “tay không xông vào hang cọp mà không sợ hãi gì đánh một cái, quét được oai của bọn cường quyền mà không nghĩ đến thân mình sau này.”[10]

Mặc dù ban đầu không đồng tình với đường lối hoạt động của Tâm tâm xã nhưng sau hành động của Phạm Hồng Thái, Nguyễn Ái Quốc đã có lời ngợi ca hết sức và đánh giá hành động này như cánh én nhỏ báo hiệu mùa xuân. Tháng 12 năm đó Người tới Quảng Châu và tập hợp lực lượng để đến năm 1925 lập ra Việt Nam cách mạng thanh niên hội. Tiếng bom ấy như một đột phá khẩu, mở đầu cho phong trào cách mạng mới sẽ diễn ra trên đất nước ta nhằm chống lại sự đàn áp của thực dân Pháp. Sau tiếng bom tại Sa Diện, các hoạt động yêu nước diễn ra sôi nổi và thu lại được nhiều kết quả. Các hoạt động đấu tranh sau đó đã tạo cơ sở thực tiễn cho năm 1929 ba tổ chức cộng sản ra đời và đến năm 1930 thì Đảng Cộng Sản Đông Dương ra đời. 6 năm sau tiếng bom ấy, ngay trên quê hương của Phạm Hồng Thái đã bùng lên cao trào Xô Viết Nghệ Tĩnh.

Như nhận định của tác giả Thanh Đạm trong bài viết “Yếu tố nghịch lý và chân lý trong tiếng bom Sa Diện của Phạm Hồng Thái”, hành động nhỏ bé ấy đã thức tỉnh một chân lý là muốn thay đổi phải có đấu tranh. Ý nghĩa đó không chỉ có giá trị trong thời điểm bấy giờ mà vẫn vẹn nguyên cho tới tận hôm nay, sau hơn 90 năm nhìn lại. Dù trong bất kì thời đại nào, nếu muốn có một cuộc sống tốt đẹp hơn, muốn thay đổi thực trạng xã hội phải thức tỉnh để đấu tranh chống lại cái xấu, cái ác.

Phạm Hồng Thái và hành động của anh sẽ mãi ghi dấu trong lịch sử và trái tim người dân Việt Nam không chỉ như một vị anh hùng xả thân cho dân tộc mà còn như một lời nhắc nhở về chân lý đấu tranh, về giá trị của tự do và về cách sống ở đời.

“Sống làm quả bom nổ

Chết như dòng nước xanh”[11]