Những ngày tháng đầu tiên của các hoạt động văn hóa nghệ thuật dưới chính thể Việt Nam mới diễn ra thật sôi nổi. Sau đây là lược thuật một số hoạt động trong mùa đông 1945, cách đây tròn 70 năm.

Tháng 9

Hội Văn hóa Cứu quốc Việt Nam được thành lập năm 1943 trên tinh thần của Đề cương Văn hóa Việt Nam. Trung ương Đảng (2/1943) xác định: “Ở những đô thị văn hóa như Hà Nội, Sài Gòn, Huế v.v… phải gây ra những tổ chức văn hóa cứu quốc và phải dùng những hình thức công khai hay bán công khai đặng đoàn kết các nhà văn hóa và trí thức…”.

Tháng 9/1945, tại Hà Nội đã diễn ra Đại hội Văn hóa Cứu quốc lần thứ nhất.

Ngày 9/9/1945, theo lời hiệu triệu của Văn hóa Cứu quốc đại biểu của 12 đoàn thể văn hóa đã họp tại Hội quán Văn hóa Cứu quốc Việt Nam, quyết nghị: Hoàn toàn tín nhiệm Chủ tịch Hồ Chí Minh; Triệt để ủng hộ Chính phủ Nhân dân Lâm thời của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa; Sẵn sàng theo mệnh lệnh của Chính phủ để hy sinh tranh đấu bảo vệ nền độc lập hoàn toàn và chính thể dân chủ cộng hòa của nước Việt Nam.

Hội Văn hóa Cứu quốc cũng cho phát trên Đài phát thanh Hà Nội lời kêu gọi các nhà văn hóa thế giới, trong đó có đoạn: “Chúng tôi, những nhà văn hóa Việt Nam, hôm nay, tha thiết kêu gọi các bạn tranh đấu ủng hộ nền độc lập của dân tộc chúng tôi. Ủng hộ chúng tôi là các bạn đứng về phía tự do, công lý mà chống với áp bức và cường quyền…”

Tại Nhà Khai Trí - Tiến Đức, Hà Nội (góc phố Hàng Trống - Lê Thái Tổ hiện nay), Đoàn Văn hóa Bắc bộ đã tổ chức triển lãm trưng bày 3 thể loại: sách báo cách mạng, hơn 100 bức tranh và một bộ tranh dân gian Việt Nam. Bác Hồ đã đến dự.

Ngày 23/9/1945, thực dân Pháp núp dưới bóng quân đội Anh tước vũ khí của quân đội Nhật ở Nam bộ, âm mưu quay trở lại xâm lược nước ta lần nữa. Nam bộ bước vào cuộc kháng chiến, chiều 30/9, đại biểu các cơ quan và đoàn thể văn hóa Bắc bộ đã họp để bàn cách ủng hộ các chiến sĩ Nam bộ và quyết nghị: “Gửi một bức điện văn cho các nhà văn, nhà báo Anh, kêu gọi họ ủng hộ cuộc kháng chiến và nền độc lập Việt Nam. Gửi một bức điện văn cho toàn thể các nhà văn hóa thế giới. Tổ chức một “tuần lễ văn hóa” lấy tiền mua võ khí gửi vào Nam bộ để tỏ một dấu hiệu ủng hộ thiết thực”.

Ngày 23/9, các báo cùng với các nhà văn Bắc bộ đã nhóm họp để bàn định đối phó với việc phái bộ Anh đã cấm báo chí Nam bộ xuất bản, một việc phạm tới quyền ngôn luận của người Việt Nam và trái hẳn với tinh thần dân chủ và chính sách của Đồng minh.

Tại Huế, tối 18/9/1945, hơn 50 văn nghệ sĩ Huế đã thống nhất thành lập Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Thừa Thiên. “Toàn thể hội nghị đã chấp thuận đề án ba bức điện văn cương quyết ủng hộ Chủ tịch Hồ Chí Minh và Chính quyền nhân dân, nhiệt liệt hưởng ứng anh chị em văn hóa Bắc Bộ, và tha thiết kêu gọi anh chị em văn hóa các tỉnh mau tổ chức liên đoàn văn hóa hàng tỉnh để đi đến sự thành lập Liên đoàn Văn hóa cứu quốc Trung Bộ” (Báo Quyết chiến số 23, ra ngày 20/9/1945). Liên đoàn cũng thành lập 4 ban: Văn học, Hội họa-Điêu khắc và Kiến Trúc, Âm nhạc, Ca kịch. Tối ngày 22/9/1975, Đại hội nghị của Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Thừa Thiên đã duyệt y điều lệ, chương trình hành động và bầu Ủy ban Chấp hành chính thức với Hoài Thanh làm Chủ tịch, Hoàng Hữu Xứng, Thanh Tịnh làm Thư ký. Liên đoàn dự định xuất bản một tờ tuần báo lấy tên là Đại Chúng và lập một đoàn tuyên truyền lưu động sẽ đi diễn khắp các huyện trong tỉnh. Ngày 23/9, các họa sĩ Huế đã tổ chức phòng triển lãm tranh, đây là triển lãm sớm nhất của giới họa sĩ Việt Nam.

Tháng 10

Tại Hà Nội đã diễn ra Tuần lễ Văn hóa bắt đầu từ ngày 7/10. Mở đầu là Lễ khai mạc Phòng triển lãm Văn hóa và tối diễn thuyết của nhà thơ Xuân Diệu nói về “Miền Nam nước Việt và người Việt miền Nam”, ông Nguyễn Hữu Đang nói về “Những cuộc khởi nghĩa ở Nam bộ”. Từ ngày thứ hai, mỗi ngày phòng triển lãm dành riêng cho một ngành văn hóa: ngày nghề tự do, ngày báo chí, ngày sân khấu, ngày hội họa, ngày văn giới và xuất bản, ngày âm nhạc, ngày tôn giáo. Trong mỗi ngày, mỗi giới biểu dương các hoạt động của mình và quyên góp tiền ủng hộ các chiến sĩ Nam bộ. Tuần lễ bế mạc vào tối 14/10 bằng một cuộc nói chuyện ở Nhà hát lớn của nhiều trí thức, văn nghệ sĩ, trong đó có ông Lưu Văn Lợi nói về “Sự quan hệ giữa nhà văn và xã hội”, Nguyễn Đình Thi nói về “Việc kiến thiết một nền văn hóa Việt Nam mới”.

Tối hôm 13/10, tại Nhà hát lớn Hà Nội, Đoàn Âm nhạc Việt Nam Mới đã tổ chức một buổi hòa nhạc mà đặc điểm là so sánh âm nhạc ta với âm nhạc ngoại quốc. Các nhạc công đã trình tấu những bản cổ điển bất hủ.

Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Savanakhet (Lào) vừa được thành lập ngày 20/10 đã gửi điện tín cho Hội Văn hóa Cứu quốc Việt Nam Bắc bộ lời chào mừng, mong muốn hợp tác mật thiết.

Hội Văn hóa Cứu quốc Việt Nam cũng đã gửi bằng phi cơ sang Mỹ sách và các tập ca khúc cách mạng, trong đó có các cuốn: Một nền văn hóa mới (Nguyễn Hữu Đang, Nguyễn Đình Thi), Trang sử mới, Sách đen (kết tội thực dân Pháp ở Đông Dương).

Ngày 21/10, Hội Khuyến Nhạc đã làm lễ phát thưởng cho các nhạc sĩ đạt giải cuộc thi sáng tác tác phẩm mới và phát bằng cho các huấn luyện viên có năng lực.

Tháng 11

Các tối 2 và 4/11, Ban Kịch tuyên truyền Bắc bộ ra mắt. Một chương trình đặc sắc đã được trình diễn bao gồm: tiếng chiêng khai mạc, đời tù chính trị, cách mạng thành công, đầu quân vào Nam, lối sống, lửa thiêng bế mạc.

Ngày 5/11, Ban Kịch của Hội Văn hóa Cứu quốc, Ban kịch Sao vàng của Thanh Thiếu niên Tiền phong thực hiện các buổi lưu diễn miễn phí luân chuyển tại các vùng lân cận Hà Nội, các tỉnh.
 

Báo Tiên Phong, số 1

Ngày 10/11/1945, báo Tiên Phong - Cơ quan Vận động Văn hóa Mới thuộc Hội Văn hóa Cứu quốc Việt Nam ra số 1 với chủ trương “Khoa học, đại chúng, dân tộc”, ra số đầu tiên. Bộ Biên tập bao gồm Nam Cao (thư ký tòa soạn), Ngô Quang Châu, Xuân Diệu, Nguyễn Hữu Đang, Nguyên Hồng, Tô Hoài, Vũ Hầu, Kim Lân, Vương Thế Nghiêm, Đặng Thai Mai, Nguyễn Công Mỹ, Học Phi, Như Phong, Thâm Tâm, Nguyễn Huy Tưởng, Hải Thanh, Hoài Thanh, Nguyễn Đình Thi, Trần Huyền Trân, Hải Triều, Bùi Công Trừng. Trình bày báo là các họa sĩ: Nguyễn Thị Kim, Trần Văn Cẩn, Nguyễn Đỗ Cung, Phạm Văn Đôn, Trần Đình Thọ.

Trong thời gian đó, một cuộc thi tranh kháng chiến dành cho thiếu nhi dưới 13 tuổi đã được tổ chức. Kết quả có gần 300 bức tranh trong số hàng nghìn bức từ các đoàn nhi đồng gửi tới đã được trưng bày. Những bức tranh nói về niềm phấn khởi được sống trong đất nước độc lập, tinh thần đoàn kết Bắc – Trung - Nam, kiến thiết nước nhà, chống các tệ nạn…

Một bức tranh của trong triển lãm tranh thiếu nhi

Ngày 16/11/1945, tại Huế, Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Trung bộ tổ chức Đại hội nghị và gửi cho các nhà văn hóa thế giới một bức thông điệp, trong đó “tha thiết kêu gọi các nhà văn hóa thế giới phản đối chính sách xâm lược của thực dân Pháp và ủng hộ nền độc lập nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa”. Ngày 17/11, Đại hội nghị Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Trung bộ quyết nghị: “Đặt cuộc Hội nghị dưới quyền danh dự của tất cả các chiến sĩ Nam bộ và quyết tâm ủng hộ cuộc kháng chiến đến cùng; Ủng hộ Chính phủ Lâm thời Việt Nam dưới sự lãnh đạo sáng suốt của Hồ Chủ tịch; Quyết tâm dùng lợi khí văn hóa tham gia vào phong trào để bảo vệ nền độc lập và dự bị kiến thiết một nền văn hóa Việt Nam mới”.

Tháng 11/1945, tờ báo văn hóa nghệ thuật của Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Thừa Thiên có tên Đại Chúng ra số đầu tiên. Các hoạt động văn nghệ, chiếu phim liên tục được tổ chức. Đặc biệt, Đoàn nghệ thuật Xây Dựng được thành lập. Đây là đặc điểm rất riêng, chỉ Huế mới có. Đoàn do Nguyễn Chí Thanh và Tố Hữu tổ chức, với phương châm “Dân tộc dân chủ”. Ban Chấp hành Đoàn được bầu ra bao gồm: Hoài Thanh, Đào Duy Anh, Lưu Trọng Lư, Lưu Quý Kỳ, Chế Lan Viên, Hải Triều...

Tại Hà Tĩnh, tuần lễ văn hóa do Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Hà Tĩnh tổ chức đã khai mạc ngày 17/11 bằng một cuộc bình văn bình thơ của các chiến sĩ và các nhà cách mạng xưa nay. Tuần lễ gồm các ngày hội họa, văn nghệ, âm nhạc, ca vũ, kịch và ngày quốc kỳ. Tuần lễ bế mạc hôm 24/11.

Tại Nam Định, trong các ngày từ 15 - 18/11, đã diễn ra Bốn ngày Văn hóa do Chi hội Văn hóa Cứu quốc Nam Định tổ chức.

Tháng 12

Ngày 2/12, một cuộc biểu tình chống nạn mù chữ đã diễn ra tại Hà Nội. Mặc dầu trời mưa tầm tã, hàng trăm người đủ các giới vẫn tập tham gia nhiệt liệt cuộc biểu tình này.

Ngày 4/12, đoàn đại diện Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Trung bộ do Nguyễn Lân, Hoàng Hữu Xứng dẫn đầu đã có cuộc giao lưu làm việc với Hội Văn hóa Cứu quốc tại Hà Nội.

Giữa tháng 12/1945, ban Văn khoa trường Đại học Việt Nam đã mở một lớp dạy văn chương La tinh và văn chương Hy Lạp, do giáo sư Phạm Duy Khiêm đảm nhận.

Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Thừa Thiên vừa mới hoạt động được ba tháng, do tình hình mới, một số cán bộ của Liên đoàn được điều động nhận công tác khác. Nhà phê bình Hoài Thanh chuyển ra Hà Nội, Liên đoàn quyết định tổ chức Đại hội nghị Đoàn Văn hóa Cứu quốc Thừa Thiên tối ngày 20/12/1945, bầu lại Ban Chấp hành gồm: Hải Triều: Chủ tịch; Nguyễn Xuân Dương: Phó Chủ tịch; Dương Kỵ: Thư ký; Vương Tứ Ba: Phó Thư ký…

Trong vòng 3 tháng cuối năm 1945, Bộ Thông tin và Tuyên truyền đã ký cấp giấy phép cho xuất bản 8 tờ báo hàng ngày và 50 báo hàng tuần, nguyên ở Bắc bộ. Một số sách do Hội Văn hóa Cứu quốc xuất bản trong thời gian này gồm: Một nền văn hóa mới (Nguyễn Hữu Đang, Nguyễn Đình Thi), Trang sử mới, Mặt trận nam có gì lạ?, Văn sĩ xã hội (Hải Triều), Cứu quốc ca (những bài ca cách mạng), Luống cày (Nguyên Hồng, Nam Cao, Nguyễn Huy Tưởng, Kim Lân), Tám mươi năm tội ác…, Nhà xuất bản Minh Đức phát hành Muốn hiểu chính trị của Thuần Phong (bìa 3 màu do họa sĩ Tô Ngọc Vân trình bày)…

V.T.S
(SDB19/12-15)


..........................................
Bài viết có tham khảo “Diễn trình 70 năm Hội Văn Học Nghệ Thuật Thừa Thiên Huế” của Hồ Đăng Thanh Ngọc (Sông Hương số Đặc biệt 18, tháng 9/2015); báo Tiên Phong số 1 (10/11/1945), Tiên Phong số 2 (1/12/1945).