Nói đến cái tên Niculin, hầu hết người làm văn học nước ta đều biết. N.I.Niculin đến với Việt Nam từ rất sớm. Ngay sau hòa bình lập lại ở miền Bắc, chàng thanh niên Moscow mới vừa ngoài 20 tuổi đã có mặt ở Việt Nam để học tiếng Việt và tìm hiểu văn hóa Việt Nam. Ngày 4.11.1954, Bác Hồ với tư cách là Chủ tịch Nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đã mời nhà Việt Nam học tương lai đến dự buổi chiêu đãi nhân dịp Đại sứ Liên Xô A.A.Lvritsep nhậm chức.

Nicôlai Ivanôvich Niculin sinh ngày 3.10.1931 tại Moscow, Trưởng ban Văn học Á - Phi thuộc Viện Văn học thế giới mang tên A.M.Gorki. Nửa thế kỷ đồng hành với văn học Việt Nam, ông đã dành cho nó tất cả tình yêu và nhiệt huyết của đời mình. Phạm vi nghiên cứu của ông sâu rộng, bao quát nhiều vấn đề, nhiều giai đoạn của văn học Việt Nam. Đây là điều mà không phải nhà nghiên cứu tên tuổi nào ở Việt Nam cũng thực hiện được. Gs Niculin từng được tiếp kiến các vị lãnh đạo của Nhà nước như Chủ tịch Hồ Chí Minh, Thủ tướng Phạm Văn Đồng. Trong lần gặp gỡ ngày 18.1.1997 tại Hà Nội, cố vấn Phạm Văn Đồng đã nói: “Tôi rất vui mừng được gặp lại đồng chí. Cá nhân tôi cùng nhân dân Việt Nam rất cảm phục, quý trọng hành động cách mạng kiên cường, bền bỉ của đồng chí. Đồng chí có một trái tim tràn đầy nhiệt huyết. Xin cảm ơn về tình cảm của đồng chí đối với nhân dân Việt Nam, về những hành động thủy chung của đồng chí giúp chúng tôi trong suốt mấy chục năm qua”.

Hiếm có người nước ngoài nào lại có mối quan hệ gắn bó và cộng tác với nhiều thế hệ người nghiên cứu và sáng tác văn học ở Việt Nam như N.I.Niculin. Với khả năng bao quát, chiếm lĩnh tư liệu rộng lớn, am hiểu sâu sắc lịch sử, đất nước và con người Việt Nam, ông đã đóng vai trò quan trọng trong mối quan hệ văn hóa hữu nghị Việt - Nga, trong việc giới thiệu nền văn học Việt Nam ở nước Nga và rộng hơn là góp phần vào quá trình giao lưu với văn học thế giới. Không chỉ làm nhiệm vụ thông tin, phổ biến văn học Việt Nam sang tiếng Nga, N.I.Niculin còn trực tiếp tham gia và đóng góp một phần công sức vào tiến trình lịch sử văn học Việt Nam mấy chục năm qua.

Với vốn tri thức phong phú, uyên bác, lại được sống và làm việc ở nước Nga - trung tâm lý luận và nghiên cứu văn học lớn trên thế giới, Gs N.I.Niculin đã được tiếp cận với nhiều công trình có tính kinh điển cũng như các vấn đề khoa học hiện đại của chuyên ngành ngữ văn. Vận dụng nhuần nhuyễn các nguồn lý luận vào thực tiễn văn học Việt Nam, các công trình nghiên cứu của ông không chỉ làm phong phú ngành Việt Nam học trên thế giới nói chung mà còn trực tiếp góp phần bổ sung, gợi mở nhiều định hướng khoa học cho các nhà nghiên cứu Việt Nam tham khảo ở nhiều phương diện.

Đối với văn hóa và văn học dân tộc Việt Nam, Gs Niculin đã hướng sự quan tâm của mình tới nhiều lĩnh vực, từ thần thoại Việt Mường, Đẻ đất đẻ nước, Sử thi Êđê Mã Lai đến các danh ngữ Việt như Ông Đống và Phù Đổng (Gióng)... Tác giả đã mở rộng vấn đề, so sánh folklore Việt Nam trong tương quan với tính cộng đồng văn học Đông Nam Á. Với văn học trung đại, N.I.Niculin đã đưa ra những cách hình dung mới mẻ, chỉ ra những mối liên hệ và so sánh đầy thuyết phục (những bài viết về Nguyễn Du và Truyện Kiều, thơ Hồ Xuân Hương, Cung oán ngâm của Nguyễn Gia Thiều...). Về văn học hiện đại, ông cũng có đóng góp lớn. Đặc biệt từ sau thời kỳ đổi mới (1986), N.I.Niculin đã có loạt bài nhìn nhận và đánh giá về văn học Việt Nam trên tinh thần khách quan, khoa học, thẳng thắn và đầy trách nhiệm. Qua đó, ông đã chỉ ra rằng đổi mới là một yêu cầu tất yếu của lịch sử nhưng không thể rời xa những nguyên tắc cơ bản. Một trong những đóng góp quan trọng của N.I.Niculin là khi nghiên cứu văn học Việt Nam, ông thường nhìn nhận trong mối tương quan giao lưu quốc tế, đặt nền văn hóa, văn học Việt Nam vào trong lòng thời đại. Ông là một trong những người có công lớn trong quá trình xây dựng bộ tuyển Văn học đương đại Việt Nam 15 tập bằng tiếng Nga, đồng thời góp phần đào tạo nhiều Tiến sỹ ngành Nghiên cứu văn học Việt Nam...

Gs N.I.Niculin qua đời đột ngột ngày 31.12.2005 tại Moscow. Những năm cuối đời, cuộc sống của ông có nhiều phiền muộn: nỗi đau Liên Xô sụp đổ, cuộc sống của các nhà khoa học gặp nhiều khó khăn (lương một giáo sư như ông lúc đó chỉ còn 4.800 rúp, khoảng 2 triệu đồng Việt Nam); vợ đau ốm nằm một chỗ, ông tự đi chợ, săn sóc vợ..., nhưng ông vẫn không rời công việc nghiên cứu văn học Việt Nam. Sẽ là một thiếu sót lớn nếu như viết về Niculin mà không nhắc đến người bạn đời của ông, bà Iveta Ivanovna Glebova. Người Việt Nam ai học tiếng Nga đều biết tên bà. Bà là một trong những sinh viên Nga thuộc thế hệ đầu tiên nghiên cứu tiếng Việt, dịch văn học Việt Nam và là người tham gia biên soạn Từ điển Việt Nga. Bà đã có hơn 50 công trình nghiên cứu về ngôn ngữ, văn hóa Việt Nam, đồng thời cùng ông tham gia dịch một số tác phẩm văn học Việt Nam, góp phần xây dựng 15 tập Hợp tuyển văn học Việt Nam bằng tiếng Nga.

N.I.Niculin đã đến với văn học Việt Nam không chỉ như một chuyên gia, mà còn như một sứ giả của tình hữu nghị. Với những đóng góp xuất sắc, ông đã được Nhà nước ta tặng thưởng Huân chương Hữu nghị cao quý. Ông thực sự là người bạn lớn thủy chung của nhân dân Việt Nam. Hơn nửa thế kỷ gắn bó cùng văn học Việt Nam, ông đã mang theo vào cõi vĩnh hằng tâm hồn Nga hòa quyện với tâm hồn Việt Nam.

Lưu Khánh Thơ - ĐBND