Bình văn được xem là bức sơn dầu quan trọng đầu tiên của Việt Nam được vẽ theo lối tân cổ điển của phương Tây vẫn còn thịnh hành ở Pháp vào cuối thế kỷ 19, và lối vẽ này mang ý nghĩa và khởi đầu cần thiết đối với nền hội hoạ Việt Nam hiện đại, mà theo Thái Bá Vân: “Chưa thấy một hoạ sĩ nước ngoài nào dựng được hình và cử chỉ người Việt với thần thái chính xác, sâu và trân trọng như thế...”.

Năm 1888, Lê Huy Miến (1873 – 1943), một nhà nho trẻ, lên đường sang Paris để học trường Thuộc địa (l’École Coloniale) trong chương trình tuyển chọn và đào tạo quan chức cao cấp để làm việc cho chính quyền thuộc địa Pháp. Sau khi tốt nghiệp trường Thuộc địa, Lê Huy Miến không chịu về nước làm quan mà ở lại tiếp tục xin học trường cao đẳng mỹ thuật Paris (l’École des Beaux Arts de Paris). Như vậy, gần giống các hoạ sĩ Nhật Bản thời Minh Trị đi du học cùng thời tại Paris, Lê Huy Miến là người Việt Nam đầu tiên và duy nhất thời đó trực tiếp học ở một trường nghệ thuật danh tiếng nhất châu Âu. Sau bảy năm du học, 1895, Lê Huy Miến  về nước khởi đầu sự nghiệp mới sau khi đã tốt nghiệp xuất sắc. Ông được hội đồng mỹ thuật trường đề nghị chọn làm hoạ sĩ trang trí và vẽ tranh cho , nhưng tiếc là bộ Thuộc địa đã bác bỏ đề nghị này.

Lê Huy Miến vẽ nhiều tranh, chủ yếu là tranh tả chân và truyền thần nhưng hiện chỉ còn lại mấy bức chân dung sơn dầu và phấn tiên vẽ các nhân vật như Nguyễn Khoa Luận, Nguyễn Văn Mại, cụ Tú Mền, và bức được coi là đặc sắc nhất là bức Bình văn hay Buổi học chữ nho xưa, vẽ năm 1898, hiện lưu giữ ở bảo tàng Mỹ thuật Hà Nội.

Hẳn chúng ta ít nhiều sẽ ngạc nhiên khi biết rằng Bình văn được vẽ hay “chuyển thể” sang tranh sơn dầu từ một bức ảnh chụp vào cuối thế kỷ 19 trong kho hình ảnh của chính quyền thuộc địa Bắc kỳ. Ta có thể bắt gặp bức ảnh này ở trang 142 cuốn The French in Tonkin and South China (Người Pháp ở Bắc kỳ và Hoa Nam), xuất bản năm 1902, là một du ký và tường trình của ký giả người Anh Alfred Cunningham về chuyến đi tới cuộc đại triển lãm Thuộc địa ở Hà Nội năm 1900; bức ảnh có lẽ là tư liệu được Toàn quyền Doumer cung cấp cho tác giả dùng minh hoạ một lớp học truyền thống của dân bản xứ, trong phần nói về việc quản trị giáo dục ở Bắc kỳ của chính quyền thuộc địa.

Trường hợp Bình văn của Lê Huy Miến, người hoạ sĩ đã chọn một “mẫu vẽ” lý tưởng, từ một bức ảnh chụp có tính tài liệu để chuyển hoá thành một tác phẩm hội hoạ (đây cũng có thể là lý do khiến ông không tiện ký tên vào bức tranh). Nếu so sánh kỹ giữa bức ảnh gốc với bức tranh, ta sẽ thấy một vài nhược điểm trong Bình văn, do hoạ sĩ đôi lúc trung thành với ảnh chụp nên vô hình trung không tránh khỏi vài lỗi hội hoạ. Bố cục Bình văn với số học trò ngồi đọc sách trên tấm phản trải chiếu, dễ cho ta có cảm giác là có bảy, nhưng đúng ra là tám cậu học trò, do khuôn mặt thứ ba lấp ló (tính từ bên trái sang) gần như bị khuất và trùng lập với gương mặt thứ hai do góc nhìn “chết” của ống kính. Thay vì khuôn mặt thứ ba nên lược bớt hoặc chỉnh sửa linh động, thì vẫn được vẽ vào tạo cảm giác gượng ép. Trường hợp này cũng lặp lại với gương mặt thứ hai (tính từ phải) ở mức độ nhẹ hơn. Về màu sắc, ta khó biết là do sự bảo quản hạn chế hay do lớp nhựa sơn mài tráng lên mà màu sắc của tranh thay đổi nhiều. Tuy vậy, có thể thấy sắc nâu vàng chủ đạo như tranh cổ điển phương Tây với gam màu gần với sắc độ monochrome của ảnh chụp trắng đen và nâu vàng.

Cũng nên nhìn vào nửa cuối thế kỷ 19, đặc biệt ở châu Âu, người hoạ sĩ đứng trước một thời đại mà nhiếp ảnh bắt đầu phổ biến. Một số hoang mang đặt câu hỏi: nếu những bức ảnh chụp có thể thay họ “vẽ” trực tiếp từ thiên nhiên, thì họ có phải vẽ những cái mà máy chụp ảnh không thể làm được, chẳng hạn như vẽ cái tinh tuý của một ý tưởng hay biểu tượng của nó? Những hoạ sĩ tự tin hơn đã nhạy bén sử dụng ảnh chụp như một trợ cụ chấp nhận được. Một số hoạ sĩ thuộc khuynh hướng tả chân xã hội, còn khai thác nhiếp ảnh để vẽ tranh, đem đến những hiệu quả rất táo bạo.

Bình văn của Lê Huy Miến có thể xem là bức tranh đầu tiên chủ động du nhập lối vẽ sơn dầu vào Việt Nam, nó được vẽ với sự quan sát tinh tế về cử chỉ, thần thái của các nhân vật, khái niệm không gian ba chiều vững chãi cùng với bảng màu tối thiểu của địa phương. Với chủ đề truyền thống về một lớp Nho học đang chịu chính sách ngôn ngữ áp đặt Tây học và chữ Việt theo mẫu tự Latinh của chính quyền thực dân nên đi dần tới chỗ suy tàn, Bình văn là lý do để một hoạ sĩ xuất thân từ nền học vấn phương Đông, sau khi đã ra ngoài hấp thu thêm Tây học một cách thấu đáo, giờ đây quay nhìn lại nền học vấn truyền thống Nho giáo với một niềm luyến tiếc sâu sắc.

                                                                                                             Theo SGTT