Chuyện về thiên tài hội họa Vincent Van Gogh đầy bi kịch có lẽ kể mãi không hết, đặc biệt vì ít ai rõ có bao nhiêu phần trăm trong đó là giai thoại khả dĩ kiểm chứng được. Trong số các sự kiện được ghi lại có một đôi giày “cà tàng”, hầu như chắc chắn có thật vì sự hiện diện của nó được giới phê bình hội họa lẫn triết học quan tâm từ khi “lên tranh” đến tận hôm nay.

Chính Van Gogh kể lại rằng mình chỉ xỏ chân vào đôi giày này đúng một lần, vì ông cần nó làm mẫu chứ không phải dùng để đi. Nhờ vậy mà đôi giày gớm ghiếc nọ thăng hoa thành đối tượng của nghiên cứu nghệ thuật lẫn triết học mỹ thuật. Người ta lấy tác phẩm này làm đối tượng thực tập kỹ năng “xem hình đoán ý” của mình, và cũng dễ hiểu là “lắm thầy nhiều ma”, chẳng ai chịu thua ai khi bảo vệ quan điểm riêng. Giờ đây, bảo tàng Wallraf-Richartz ở Cologne muốn làm sống lại lần nữa lịch sử thăng trầm của một tác phẩm gắn liền với thân thế không kém phần chìm nổi của tác giả.

Để tôn vinh họa phẩm ấy thì không cần nhiều diện tích, một phòng là đủ. Ai đi thẳng đến cửa phòng đã thấy từ xa bức Đôi giày được treo như tranh thờ giữa chính điện. Nhưng phần không kém kỳ thú là hàng trăm trích lục, bình phẩm, phỏng đoán, khen ngợi, phê phán... vây kín xung quanh. Kể cũng to gan khi curator dám chọn hình thức triển lãm này, vì nghệ thuật tạo hình sống bằng “hình” chứ không dựa vào trăm ngàn dòng chữ lê thê. Chả thế mà từ trước thời Van Gogh, người ta đã gọi giới phê bình là một dạng “thái giám” - biết rất rõ phương pháp mà có làm được đâu.

Có đúng là… một đôi?
 
Về Đôi giày, Martin Heidegger (1889-1976), một ông tổ của triết học hiện đại, hồi năm 1960 đã viết ra tiểu luận mang tên Khởi thủy của tác phẩm nghệ thuật. Cũng không nên quên rằng từ năm 1930, Heidegger đã “vật lộn” với Đôi giày, sau khi ông xem nó trong bảo tàng Stedelijk ( Amsterdam , Hà Lan). Khó giải thích cho độc giả thời nay những khổ cực ngày ấy khi phải khâu giày bằng tay, và đó là đại ý mà Heidegger muốn nói ra. Ông đoán đó là giày của một nông dân và nhìn thấy từng mũi kim khó nhọc đâm qua da, nhận ra luống cày mấp mô trên lằn đế, ngửi được mùi đất ruộng ẩm mốc trên bề mặt giày. Nhìn bức tranh, ông còn liên tưởng ngay đến tội ác chiến tranh của nước Đức và phong trào tôn thờ kỹ nghệ sau Thế chiến II.