Hồi chiến tranh Algérie –Pháp, gia đình vua Hàm Nghi đã chuyển hết qua Pháp. Đến nay người thân của vua Hàm Nghi chỉ còn lại độc nhất một người là Công chúa Như Lý (94 tuổi) cư trú tại Corrèze. Từ đầu năm 2002 đến nay Công chúa bị bệnh liệt nửa người phải vào nằm bệnh viện, nhưng tinh thần vẫn còn rất minh mẫn. Với mục đích đi tìm thông tin về quãng đời lưu đày của vua Hàm Nghi, sinh viên Nguyễn Vũ T.A. (ái nữ của nhà nghiên cứu Nguyễn Đắc Xuân, hiện đang học Cao học về Communication tại Đại học Sorbonne, Pháp) đã thực hiện một cuộc phỏng vấn Công chúa Như Lý về chuyện gia đình của vua Hàm Nghi. Công chúa Như Lý trả lời phỏng vấn với sự giúp đỡ của người rể là ông Dabat và T.A đã chuyển sang Việt Ngữ sau đây:

1.Kính bà cho biết tính cách của vua Hàm Nghi.
CÔNG CHÚA NHƯ LÝ (Comtesse de la Besse): Vua Hàm Nghi là một “un homme de coeur”, một con người tuyệt vời.
2. Vua Hàm nghi đối với Việt ra sao?
CÔNG CHÚA NHƯ LÝ: Ông yêu nước đến hơi thở cuối cùng. Lúc bị bắt ông chưa biết tiếng Pháp. Bị đày sang Alger ông mới học tiếng Pháp và giỏi tiếng Pháp. Ông luôn nói tiếng Việt với những người phục vụ (serviteur) do bên nước cử qua.
3. Vua Hàm Nghi dạy dỗ con cái như thế nào?
CÔNG CHÚA NHƯ LÝ: Vua Hàm Nghi rất yêu nước nhưng ông phải lấy vợ Pháp, sinh con tại Pháp, các con học hành ở Pháp và lập gia đình với người Pháp nên ông thường dạy các con: “Vous ne pouvez pas être de bon Vietnamien, soyez de bien Francais” (Con không thể là người Việt Nam tốt thì hãy là một người Pháp tốt).
4. Kính bà cho biết vua Hàm Nghi mất ngày tháng năm nào, đám tang ra sao, có người Việt bên Pháp qua dự không?
CÔNG CHÚA NHƯ LÝ: Vua Hàm Nghi mất vào ngày 14 tháng 1 năm 1944 tại Alger. Nhà vua mất vì bịnh ung thư dạ dày. Lúc đó các con vua Hàm Nghi đều ở Pháp. Nước Pháp đang bị quân Đức của Hitler chiếm đóng nên không một người con nào có thể ra khỏi Pháp để qua Alger dự đám tang của vua Hàm Nghi được cả. Ngoài những người Việt phục vụ vua Hàm Nghi ở bên Việt cử qua từ trước, không một người Việt nào khác có mặt trong đám tang vua Hàm Nghi. Nên nhớ lúc ấy chính quyền Pháp do Pétain thân Hitler đứng đầu kiểm soát nước Pháp rất chặt chẽ, nên việc dân Pháp và dân thuộc địa của Pháp ra khỏi nước Pháp để sang Algérie là rất khó khăn. Mãi đến sau tháng 6.1944, quân Đồng Minh đổ bộ lên Normandi rồi nước Pháp được giải phóng, thì mới có người Việt làm việc cho Pháp có thể đến được Algérie. Đến tháng 6.1944 thì vua Hàm Nghi đã qua đời hơn nửa năm rồi.
5. Tài sản của vua Hàm Nghi để lại có những gì quý giá nhất?
CÔNG CHÚA NHƯ LÝ: Tài sản vua Hàm Nghi để lại quý giá nhất là tranh. Vua Hàm Nghi vẽ tranh rất nhiều. Gia đình chưa bao giờ bán tranh của vua Hàm Nghi. Tuy nhiên, Công chúa Như Mai gặp lại những người đã từng yêu mến vua Hàm Nghi, bà thường lấy tranh của vua Hàm Nghi tặng họ để kỷ niệm.
6. Cho biết Công chúa Như Mai con gái trưởng của vua Hàm Nghi?
CÔNG CHÚA NHƯ LÝ: Công chúa Như Mai là một người cởi mở, làm việc có qui củ và năng nổ. Bà đậu đầu kỳ thi Thạc sĩ nông học (1925). Ra trường bà làm việc tại viện Nghiên cứu nông nghiệp Pháp (Institut Agricole Fancaise). Bà là chủ Château de Losse ở Dordogne (gần Corrèze). Khoảng năm 1972, bà bán Château de Losse cho một người Pháp, sau người nầy bán lại cho một người Bỉ, hiện nay một người Anh đang làm nghiệp chủ lâu đài ấy. Những năm cuối đời bà sống trong một ngôi nhà nhỏ bên cạnh mẹ. Bà mới qua đời vào ngày 1 tháng 11 năm 1999 trong một Viện dưỡng lão.
7. Còn về bà - Công chúa Như Lý (Comtesse de la Besse)?
CÔNG CHÚA NHƯ LÝ: Thời sinh viên tôi học Dược sĩ (Pharmacie), nhưng đang học nửa chừng thì phải bỏ học để lập gia đình với một điền chủ quí tộc Pháp (de la Besse). Hồi Đệ nhị thế chiến chồng tôi phải đi sĩ quan quân đội Pháp. Chúng tôi làm chủ Château de la Nauche. Ông chồng tôi sinh năm 1905, mất vào năm 1987.
8. Cho biết hoàn cảnh của Hoàng tử Minh Đức?
CÔNG CHÚA NHƯ LÝ: Hoàng tử Minh Đức sinh năm 1910. Thời chiến tranh Hoàng tử là sĩ quan trong quân đội Pháp. Hoàng tử mất ngày 7 tháng 8 năm 1990 tại Bệnh viện Val de Grace Paris. Ông có vợ là bà Dolly, không có con. Hiện nay bà Dolly đang sống ở Paris, thỉnh thoảng bà về Corrèze thăm tôi và lăng mộ vua Hàm Nghi ở Dordogne .
9. Thế còn bà “phi” vợ vua Hàm Nghi?
CÔNG CHÚA NHƯ LÝ: Bà “phi” của vua Hàm Nghi (mẹ tôi) sinh năm 1894, con của ông bà Laloe-Chánh án Toà Thượng thẩm Alger, sau ngày vua Hàm Nghi qua đời, bà Laloe thường sống với Công chúa Như Mai tại Thonac. Năm 1972, bà qua Château de la Nauche của tôi tại Corrèze để cho Công chúa Như Mai được nghỉ ngơi một thời gian, không ngờ bà bị bệnh và mất tại lâu đài của tôi.
10. Xin trân trọng cám ơn bà.
NGUYỄN VŨ TÚ ANH Thực hiện

(nguồn: TCSH số 162 - 08 - 2002)