Mưa dầm dề trên những mái phố rêu phong Thành Nội Huế đã quá tuần lễ. Và chiều nay, gió đông vừa kéo về mang theo hơi lạnh se sắt trên từng ngón tay. Bà Kim Oanh ngồi một mình trên chiếc ghế tựa đặt trước hiên nhà, lặng lẽ nhìn ra mặt đường Nhật Lệ sũng nước. Tôi ái ngại hỏi, giọng vừa đủ để bà nghe:
- Trời lạnh thế sao mẹ không vào nhà, hay đang chờ ai?
Nghe vậy, bà quay sang nhìn tôi vừa cười vừa nói:
- Chờ bà Mộng Điệp con ạ! Đầu giờ chiều,  thằng Bình (NSƯT Ngọc Bình, Giám đốc Nhà hát Nghệ thuật Ca Kịch Huế - con trai bà Kim Oanh) đã cho xe về đón bà ấy dưới quê lên để tối nay tham gia duyệt vở diễn Phụng Nghi Đình nên mẹ cứ ngồi trông ngắn, trông dài.

Nhìn bà, tôi không dám nói gì thêm bởi biết bà đang nóng lòng đợi bạn. Đó là người bạn diễn duy nhất của bà còn lại năm nay đã 87 tuổi, đang sống nương tựa vào gia đình đứa cháu ruột ở tận thôn Trừng Hà, xã Vinh Phú, huyện Phú Vang, cách Huế đến vài chục cây số. Khác với bà Kim Oanh đông đúc con cháu, bà Mộng Điệp hiện chỉ côi cút một mình không chồng con, nhà cửa. Cách đây hơn 50 năm về trước, cùng mấy chục kép đào của gánh hát tuồng Việt Hưng từ Huế ra miền Bắc biểu diễn, đôi bạn gái Kim Oanh - Mộng Điệp đang ở độ xuân thì nhan sắc, nhưng Mộng Điệp lúc đó đã có hai đứa con nên phải gửi lại quê nhà. Mùa đông năm 1946, cuộc chiến chống thực dân Pháp của nhân dân ta nổ ra ác liệt tại Hà Nội, gánh hát Việt Hưng chia thành hai nhóm văn nghệ xung kích phục vụ bộ đội Việt Minh. Sau 2 năm trời sát cánh cùng chiến hào với các chiến sĩ Vệ Quốc quân, gánh hát Việt Hưng mới chính thức giải tán. Từ bấy đến nay, bà Mộng Điệp chưa một lần biết tin tức gì về hai đứa con yêu quý của mình!

Tôi biết hoàn cảnh đó của NSƯT Mộng Điệp trong một lần tình cờ sang làm việc với Nhà hát Nghệ thuật Ca Kịch Huế (NHNTCKH). Dạo đó, NHNTCKH có chủ trương dàn dựng lại một số vở kinh điển như: “Phụng Nghi Đình”, “Thoại Khanh Châu Tuấn”… công diễn phục vụ khán giả yêu thích và du khách khi đến thăm Cố đô Huế. Để thực hiện tốt nhiệm vụ này, Ban giám đốc thống nhất mời những nghệ sỹ đã từng thể hiện thành công các vai chính của những vở diễn trên, dạy lại kinh nghiệm cho diễn viên hiện nay. Và Ngọc Bình đã về quê đón bà Mộng Điệp lên ở lại nhà mình cả mấy tháng trời. Từ ngày chồng bà Mộng Điệp - nghệ sỹ Ngọc Oanh mất, đây không phải lần đầu anh đón bà về ở lại nhà mình nghỉ dưỡng. Bởi đối với Ngọc Bình, bà Mộng Điệp vừa là người thầy, vừa là người mẹ thứ hai. Có lẽ từ sâu thẳm, tình cảm ấy còn có phần dành cho người mẹ đẻ của anh, bởi hai bà là bạn thân của nhau, suốt một đời đồng cam cộng khổ góp phần dựng xây nên NHNTCKH như hiện nay.

Sau ngày gánh hát Việt Hưng giải tán, gia đình đôi vợ chồng trẻ Ngọc Yến – Kim Oanh sống làm nghề buôn bán ở thành phố Vinh. Vốn liếng lớn nhất của họ lúc đó chỉ là đức tính cần cù, chịu khó nơi người con trai vùng Sịa bên phá Tam Giang cùng lời ăn tiếng nói dịu dàng của cô gái làng Kim Luông và các món ăn đặc trưng xứ Huế. Nhờ vào thế mạnh ấy, nên gần chục năm nay quán ăn của họ lúc nào cũng đông đúc khách tới lui, đặc biệt là những người đồng hương cùng cảnh ngộ. Đời sống kinh tế của gia đình dần khấm khá hẳn lên. Một ngày đẹp trời, ông Ngọc Yến đem chuyện bàn với vợ:
- Phải tìm cách thành lập lại gánh hát thôi mình ạ, tôi nhớ nghề không thể chịu nổi!
- Vậy thì ông làm ngay đi, còn chần chừ gì nữa!
Bà Kim Oanh trả lời ông ngay không chút suy nghĩ, bởi tự thâm tâm bà cũng chẳng khác gì ông, lâu nay nhớ nghề lắm lắm! Dù làm nghề hát xướng hết sức lao tâm khổ tứ và chẳng kiếm được tiền bạc là bao. Nhưng theo bà, nó là một phần của “quốc hồn quốc tuý” quê hương.

Có thêm người vợ đồng tình ủng hộ, ông Ngọc Yến bỏ hẳn việc chạy chợ buôn bán, cơm đùm gạo bới lên đường tìm bạn diễn đang lưu lạc khắp nơi. Và người đầu tiên ông tìm đến là bà Mộng Điệp đang sống ở vùng núi Tam Lệ, tỉnh Nghệ An. Dù không có của ăn của để như vợ chồng ông, nhưng bà Mộng Điệp và chồng mình lúc đó cũng đã có ngôi nhà và mảnh vườn xinh xắn. Không quen với việc nhà nông, bà Điệp làm nghề bán hàng xén, chồng thì chăm bón cây cối trong vườn và nuôi thêm đàn gà, con heo nên cũng có đời sống gia đình khá sung túc. Khi nghe ông Ngọc Yến trình bày xong ý định muốn lập lại gánh hát, vợ chồng bà Mộng Điệp như mở cờ trong bụng. Vậy là họ đồng tình bán tống bán tháo tất cả cơ nghiệp đang có, theo ông Yến lên Tp. Vinh không chút do dự. Cứ thế, ông Ngọc Yến lần lượt đi khắp nơi tìm gặp, bàn bạc rồi đưa về nhà mình đầy đủ những thành viên của gánh hát Việt Hưng ngày nào.

Được sự ủng hộ của chính quyền địa phương và Hội đồng hương Trị - Thiên tại Nghệ An, gánh hát nhanh chóng được thành lập mang tên Đoàn Ca Kịch Trị - Thiên. Từ những ngày đầu, Đoàn vừa xây dựng chương trình vừa tổ chức biểu diễn phục vụ khán giả tại địa phương, và ngay lập tức đón nhận được sự mến mộ của công chúng. Đêm đêm, dưới ánh đèn măng-sông, không loa phóng thanh, nhưng giọng hát của các nghệ sỹ vẫn cứ vang ngân ấm áp, lắng đọng giữa trái tim hàng vạn con người. Đó là những đêm diễn không thể nào quên của bà Oanh, bà Điệp và những nghệ sĩ Huế trên đất Bắc. Bởi đó không chỉ đánh dấu sự sống lại của một nghề yêu mến tưởng đã chia tay vĩnh viễn, mà còn là sự đổi thay toàn diện đời sống vật chất và tinh thần người nghệ sĩ! Từ đây, họ là những chiến sĩ trên mặt trận tư tưởng văn hoá của cách mạng. Tiếng hát của họ sẽ là ngọn lửa thiêu cháy quân thù! Và, ngọn lửa ấy sẽ thắp sáng niềm tin đến ngày toàn thắng của dân tộc trong cuộc đấu tranh bảo vệ Tổ quốc.

Chỉ sau một thời gian ngắn thành lập, bên cạnh những tiết mục đơn lẻ, Đoàn đã xây dựng thành công hai vở ca kịch nổi tiếng: “Phụng Nghi Đình” và “Thoại Khanh Châu Tuấn” do đạo diễn kiêm trưởng đoàn Ngọc Yến dàn dựng. Chính nhờ vào hai vở diễn này, uy tính của Ca Kịch Huế nhanh chóng được khẳng định trước công chúng và giới chuyên môn. Khán giả của Đoàn ngày mỗi thêm đông đúc không chỉ ở tỉnh Nghệ An mà còn vươn ra nhiều địa phương khác như Hà Tĩnh, Quảng Bình, Thanh Hoá… Đặc biệt, vào cuối năm 1957, Đoàn đã vinh dự biểu diễn phục vụ Bác Hồ xem vở ca kịch “Đêm trăng Bến Hải”, nhân dịp Người về thăm quê ở Nam Đàn. Sau buổi biểu diễn hôm ấy Bác đã hỏi thăm với giọng đầy cảm xúc:
Cháu là Kim Oanh? - Bác hỏi với giọng ân cần.
Dạ thưa Bác, đúng ạ!
Vậy cháu đã có gia đình chưa?
Thưa Bác, chồng cháu là đạo diễn Ngọc Yến. - Vừa nói, bà Oanh vừa đưa tay chỉ về phía chồng cho Bác xem. - Chúng cháu đã có 3 đứa con.
Thấy thế, Bác cười rất vui, rồi nói:
- Hai cháu thật đẹp đôi và hạnh phúc. Từ nay phải gắng học tập, rèn luyện hơn nữa để phục vụ cho nghệ thuật nghe!
Quay sang phía bà Mộng Điệp, Người hỏi:
- Còn cháu là Mộng Điệp?
Bà Điệp lễ phép trả lời:
- Dạ!
- Vậy, con cái cháu bây giờ ở đâu?
- Thưa Bác, hai đứa con của cháu bây giờ đang ở Huế - Bà Điệp trả lời trong tiếng nghẹn ngào.
Nghe xong, Người không nói gì mà chỉ nhìn bà Kim Oanh rất lâu rồi rơm rớm nước mắt.

Sau lần gặp ấy chỉ mấy hôm, vừa ra đến Hà Nội, Bác Hồ đã gửi vào tặng Đoàn Ca kịch Trị - Thiên 100 đồng tiền lương của Người để mua sắm thêm cơ sở vật chất ở buổi ban đầu đang còn thiếu thốn, khó khăn. Nhận được phần quà như đón nhận được lời khen và sự chia sẻ từ tấm lòng của Bác, Đoàn tổ chức ngay cuộc họp mặt đông đủ và thống nhất mua một micrô vào loại “xịn” nhất để phục vụ biểu diễn. Bởi theo mọi người, món quà của Bác sẽ chắp cánh nghệ thuật của họ âm vang hơn, lan xa hơn…
Đầu năm 1960, theo đề nghị của lãnh đạo Khu uỷ Vĩnh Linh, Đoàn Ca Kịch Trị - Thiên được vào biểu diễn phục vụ vùng giới tuyến. Vậy là họ đang xích lại gần hơn về phía quê hương và trực tiếp đối mặt chiến đấu với quân thù. Ngay sáng hôm sau, không kể ngày đêm, Đoàn Ca Kịch Trị - Thiên ai nấy cùng nhau vai trần, chân đất gồng gánh lên đường hướng thẳng về đất lửa Vĩnh Linh…

Suốt gần một năm trời, những nghệ sĩ Ca Kịch Trị - Thiên sống và hoạt động nghệ thuật phía bên này sông Bến Hải. Chung sức đồng lòng với quân và dân Vĩnh Linh, họ cùng đào hào đắp luỹ, xây dựng công sự chiến đấu với kẻ thù Mỹ ngụy. Bất cứ lúc nào, hễ phát hiện thấy bên kia sông có bóng dáng của binh lính và sĩ quan địch là tiếng hát của các nghệ sĩ Ca Kịch Trị - Thiên bắt đầu vang lên! Những âm điệu lời ca lúc ngọt ngào, da diết kêu gọi những kẻ trót lầm đường lạc lối trở về với nhân dân; lúc uất ức, căm thù vạch trần tội ác, âm mưu thâm độc của bè lũ cướp nước và bán nước. Với chiến công thầm lặng ấy, họ đã góp phần làm cho hàng ngũ địch ngày càng tan rã. Không những thế, Đoàn Ca Kịch Trị - Thiên đã có hàng trăm buổi biểu diễn phục vụ bộ đội, dân công hoả tuyến và đồng bào vùng giới tuyến. Đó là những ngày tháng mà sức sáng tạo của họ có dịp bùng nổ sau một thời gian dài phải “im hơi lặng tiếng”. Hàng loạt các tác phẩm lớn ra đời như: “Người vợ miền Nam”, “Con gà chân chì”, “Viên đạn súng kíp”, “Đêm trăng Bến Hải”, “Sông Hương từ ấy”, “Lê Thị Hồng Gấm”, “Tuổi 20”… gắn liền với nhiều tên tuổi nghệ sĩ như: NSƯT Ngọc Yến, NSƯT Mộng Điệp, Kim Oanh, Hồng Tuyết, NSƯT Thu Song, NSƯT Sỹ Cừ, NSƯT Châu Dinh, Liên Minh, Trọng Quyết, NSƯT Châu Thành, NSƯT Mạnh Cẩm, Đình Hạp, Kim Vàng, Kim Phú…

Cuối năm 1960, Đoàn Ca Kịch Trị - Thiên được Bộ Văn hoá – Thông tin điều động trở ra Hà Nội tiếp tục học tập nâng cao nghiệp vụ và nhận nhiệm vụ mới. Trong điều kiện gặp nhiều khó khăn về mọi mặt lại phải liên tục di chuyển sơ tán đến nhiều nơi ở khác nhau để tránh sự oanh tạc của không quân Mỹ, Đoàn vẫn xây dựng được nhiều chương trình nghệ thuật có chất lượng, đáp ứng kịp thời các nhiệm vụ chính trị của Đảng và Nhà nước giao phó. Cùng với phong trào “Tiếng hát át tiếng bom” khắp nơi trên miền Bắc XHCN; ngoài việc tổ chức biểu diễn lưu động phục vụ cán bộ, chiến sĩ và nhân dân khắp nơi ở các tỉnh từ Thái Nguyên, Tuyên Quang, Thanh Hoá, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình… Đoàn đã nhận nhiệm vụ đặc biệt là biểu diễn phục vụ tại các điểm chốt bảo vệ Thủ đô của những đơn vị bộ đội phòng không, không quân và lên đường vào Quân khu Trị - Thiên, Quân khu Quảng Đà chốt lại ở một số điểm trên dãy Trường Sơn, mang lời ca tiếng hát phục vụ bộ đội, thanh niên xung phong, dân công hoả tuyến…

Đấy là cả một chặng đường dài chống Mỹ nhiều gian khổ, ác liệt nhưng cũng đầy hào hùng trong cuộc đời bà Kim Oanh nên mỗi khi có dịp, bà thường kể lại cho con cháu nghe với giọng tự hào. Và nhờ vào “tài liệu sống” ấy, cách đây hai năm con trai bà – NSƯT Ngọc Bình đã dàn dựng thành công vở ca kịch “Hoa của đất” tham gia Hội diễn sân khấu chuyên nghiệp toàn quốc năm 2005 tại Tp. Vinh và được công chúng đón nhận khá nồng nhiệt. Ở tác phẩm “Hoa của đất”, ngoài tài năng bẩm sinh và cách làm việc của một đạo diễn được đào tạo chuyên nghiệp, Ngọc Bình còn thừa hưởng được vốn sống của một người trong cuộc đó là mẹ anh, nên trong từng lớp diễn, tính chân thật của đời sống chiến trường khi đưa lên sân khấu nghệ thuật vẫn được rất nhiều người thuộc nhiều thế hệ chấp thuận. Tôi còn nhớ khi công diễn vở này tại Huế, bà Kim Oanh đã rơm rớm nước mắt vì xúc động. Có lẽ khi đó, bà đang nhớ về thời tuổi trẻ hào hùng đã qua với những ký ức ngọt ngào?

Trời tối nhá nhem. Mưa hầu như thưa hạt, nhưng gió lạnh vẫn se sắt trên từng thớ da thịt. Bà Oanh mắt vẫn đăm đắm nhìn ra cửa cho đến khi chiếc xe con trờ tới, đỗ xịch trước cổng nhà. Từ trên xe, bà Điệp đã vẫy tay lia lịa chào bà Oanh qua gương kính loang loáng nước mưa. Tôi dìu bà Oanh bước thấp bước cao ra đường. Hai bà ôm chầm lấy nhau khi Ngọc Bình vừa đỡ bà Điệp trên xe bước xuống. Sau vài lời hỏi thăm nhau về tình hình sức khoẻ, gia đình… căn phòng nhỏ của bà Oanh đã vang lên mấy giai điệu ca Huế trong vở diễn “Phụng Nghi Đình” cho đến bữa cơm chiều.

Hội trường của Nhà hát Nghệ thuật Ca Kịch Huế không còn một ghế trống nhiều người phải đứng chen chúc nhau ở hai cửa ra vào. Ngoài các cán bộ lãnh đạo cấp tỉnh và ngành VHTT, số còn lại là những nghệ nhân, nghệ sỹ ca Huế đã về hưu và sinh viên, học sinh từ các trường Văn hoá - Nghệ thuật. Cả mấy trăm con người hầu như nín thở khi tấm phông màu đỏ trên sân khấu từ từ được kéo ra, lộ rõ biểu trưng chủ đề của vở diễn “Phụng Nghi Đình” là một trái đào tiên chín mọng cùng với lớp diễn viên trong trang phục cổ đại của đất nước Trung Hoa. Vở “Phụng Nghi Đình” do tác giả Nguyễn Lượng chuyển thể từ một câu chuyện trong tác phẩm văn học “Tam Quốc Chí”, được đạo diễn Ngọc Yến dàn dựng cho Đoàn Ca Kịch Trị - Thiên ra mắt biểu diễn lần đầu tiên vào năm 1957 tại Nghệ An và sau một năm đoạt HCV Hội diễn nghệ thuật toàn quốc. Hồi đó, tất cả nhân vật trong vở diễn này đều do các nữ diễn viên vào vai đảm trách. Chính sự độc đáo ấy đã tạo nên nét mới lạ không chỉ tại Hội diễn mà cả với người xem cả nước trong một thời gian dài. Những tên tuổi nghệ sĩ như: Kim Oanh, Mộng Điệp, Năm Tuý, Kim Thoa, Hồng Tuyết… đã gắn tên tuổi mình cùng vở diễn này.

Sau 50 năm, đêm nay vở diễn “Phụng Nghi Đình” cùng với sự độc đáo ấy lại một lần nữa tái hiện trên sân khấu nhưng với một lớp nữ diễn viên khác, đó là: NSƯT Thu Hằng (Điêu Thuyền), NSƯT Kiều Oanh (Tư Đồ), NSƯT Tiểu Hoa (Đổng Trác), Thanh Loan (Lã Bố)… Câu chuyện xưa lại được kể theo trình tự của nhà biên kịch cách đây nửa thế kỷ, nhưng hầu như những lớp lang của nghệ thuật sân khấu đã không còn như ngày trước? Không khác sao được. Sau 50 năm, những nghệ sĩ thời nay đã được đào tạo một cách bài bản về nghề nghiệp, trang thiết bị kỹ thuật hiện đại hỗ trợ đắc lực trong việc chuyển tải nghệ thuật đến người xem… đã góp phần tạo nên một “Phụng Nghi Đình” hoành tráng, mới mẻ hơn nhưng vẫn vẹn nguyên giá trị truyền thống vốn dĩ của nó. Thành công đó không thể không nhắc đến công lao của tập thể Nhà hát, nhất là lớp diễn viên cùng lứa với NSƯT Ngọc Bình như: NSƯT Lan Phương, NSƯT Khánh Vân và lớp “đàn em” được anh chỉ bảo, dìu dắt nay đã trưởng thành như NSƯT Kiều Oanh, NSƯT Đình Dũng, NSƯT Thu Hằng, NSƯT Tiểu Hoa… đang lấp lánh trên ánh đèn sân khấu nghệ thuật Ca kịch Huế.

Đêm nay, căn nhà của NSƯT Ngọc Bình ánh điện sáng rất khuya. Sau buổi biểu diễn, người ta đến chúc mừng anh và gia đình. Ngoài sự thành công của vở diễn – công lao lớn nhất thuộc về anh bằng sự nối nghiệp xứng đáng từ người cha là đạo diễn NSƯT Ngọc Yến, và vừa rồi Tiểu Hoa - vợ anh được phong tặng NSƯT. Đó là niềm vui không chỉ riêng anh và gia đình mà còn của nhiều người hoạt động ở lĩnh vực ca Huế. Bởi ai cũng hiểu rằng, thành công của một gia đình có đến 3 NSƯT đồng thời đánh dấu sự trưởng thành vượt bậc của một gánh hát năm nào. Đó là công sức của cả một tập thể kết đoàn, tận tâm với nghề nghiệp và biết giữ gìn giá trị nghệ thuật truyền thống của quê hương mình trong thời gian tròn nửa thế kỷ.

Khác với cảnh tượng trong nhà rộn rã tiếng cười vui cùng chén rượu chúc mừng, ngoài sân bà Oanh và bà Điệp ngồi bên nhau lặng lẽ nhìn về phía bầu trời xa xăm. Hầu như ở đó đang vọng về âm thanh của cả một chặng đường dài mà hai bà đã đi qua trong cuộc đời mình…
                       Huế, tháng 5 năm 2007
                                  N T T

(nguồn: TCSH số 220 - 06 - 2007)