Sinh thời Lão Tử có lần bảo Khồng Tử rằng: “Người quân tử gặp thời thì đi xe, không gặp thời thì đội nón lá mà đi chân vậy. Ta nghe, người buôn bán giỏi khéo chứa của quí mà coi như không có gì. Người quân tử có đức tốt mà diện mạo trông như đứa ngu khờ. Ông nên bỏ cái chí kiêu căng cái lòng ham muốn cùng cái sắc dục và dâm chí đi. Những cái đó chỉ vô ích cho ông mà thôi!” Khồng Tử lắng nghe nuốt từng chữ một và sau khi ra về bảo với học trò mình rằng: “Chim ta biết nó bay, cá ta biết nó lội, các loài thú ta biết nó chạy. Bay thì dùng ná bắn, lội thì dùng lưới giăng, chạy thì dùng bẫy bắt. Đến như con rồng thì ta không biết nó cưỡi gió, cưỡi mây bay lên trời như thế nào? Nay ta thấy Lão Tử như con rồng vậy” (1).

Qua câu nói của Khổng Tử với các học trò, ngoài sự ca ngợi mặt thông tuệ của Lão Tử ra còn cho chúng ta thấy, ngài thần thánh hóa con rồng. Rồng là một trong nhóm tứ linh: “Long, Lân, Qui, Phụng”. Bốn loài vật thuộc vào loại thượng đẳng, linh diệu được người xưa rất mực tôn kính như một cái gì có tính thiêng liêng, mang nhiều yếu tố thần thoại. Trong bốn loài linh diệu ấy thì rồng được xếp lên trên hết, đặt ở địa vị cao quí nhất và được ca ngợi nhiều nhất. Rồng là biểu tượng cho mọi sự tốt lành cả về mặt đạo đức, lối sống, cách đối nhân xử thế và các hình thái hoạt động khác của con người. Nó còn là biểu tượng cho chim muông, cây cỏ, các vật dùng mang tính chất cao quí cả về mặt tinh thần lẫn vật chất, hay nói một cách khác là hình tượng con rồng có mặt trong hầu hết các lĩnh vực: thiên văn, địa lý, nhân sự, thảo mộc, điểu thú... đến các lĩnh vực khoa học khác như binh pháp, y học, hóa học v.v.... và v.v...

Chữ Hán là loại chữ tượng hình. Tương truyền Phục Hi, ông vua đầu tiên trong lịch sử cổ đại Trung Quốc là người vẽ ba con rồng (Phục Hi tác long thư) tượng trưng cho Thiên hoàng, Địa hoàng và Nhân hoàng, trong lúc vũ trụ còn trong thời hỗn mang, âm dương chưa phân biệt (Thái cực). Ba con rồng ấy là các thể của chữ “long” sau này. (2).

Tương truyền vào khoảng 3.000 năm trước công nguyên, Phục Hi dựa vào hiện tượng tự nhiên như trời, đất, sấm, gió, nước, lửa, núi, đầm để vạch ra tám đơn quái, hay còn gọi là:”Tiên thiên bát quái”. Mỗi que biểu tượng cho một hiện tượng tự nhiên như: Càn (trời), khôn (đất), chấn (sấm), tốn (gió), khảm (nước), li (lửa), cấn (núi) đoài (đầm). Từ tám đơn quái trên, ông ta chồng lên nhau thành 64 quẻ và 384 hào, để thành hiện tượng vật chất làm cơ sở cho các tác phẩm Kinh Dịch qua các triều đại Hạ, Thương, Chu sau đó. Về việc Phục Hi vạch ra bát quái có nhiều thuyết khác nhau được ghi trong sách vở, trong đó có thuyết nói: Sau khi nhìn 55 chấm đen trắng trong lưng con long mã (ngựa hóa rồng) xuất hiện ở sông Hoàng Hà (Long mã xuất Hà đồ), ngài bèn dựa vào đó mà vạch ra tám quẻ. (3).

Theo “Hậu thiên bát quái” của Văn Vương thời nhà Chu thì năm Canh Thìn thuộc vào quẻ Chấn. Quẻ Chấn xuất hiện ở phương đông, là nơi vũ trụ bắt đầu hoạt động (đế xuất hồ chấn)(4). Chấn là hình tượng của con rồng. Sau trời đất (càn, khôn) là cha mẹ, sấm (chấn) là trưởng nam, người con trai cả của đất trời xuất hiện tiếp theo (5). Cứ theo sách “Chu Dịch” thì quẻ Chấn có đạo hanh thông (Chấn hanh). Trong lời tượng của quẻ Chấn lại nói: “Hai lần sấm rền là tượng trưng cho sự chấn động, người quân tử coi đó, lo sợ mà sửa chữa” (Tiên lôi chấn, quân tử dĩ khủng cụ tu tỉnh” Cứ theo tượng của quẻ Chấn thì, sấm sét rền vang, xé trời ra từng mảng. Nó đánh tan những đám mây mù để đem lại sự hanh thông cho đất trời, đồng thời cũng gây nên những hiện tượng tự nhiên đáng sợ. Năm Canh Thìn là năm con rồng, nhưng lại là năm sấm sét chấn động. Để đạt được sự hanh thông ta phải lo đề phòng trước những tai họa thiên nhiên có thể xảy ra như đã xảy ra trong năm Kỷ Mão vừa rồi. (6)

Như trên đã nói, rồng được thể hiện trong nhiều lĩnh vực khác nhau. Trong phạm vi bài này không thể nào nói hết được. Tôi xin mạo muội lấy vài ví dụ:

Các bậc anh hùng hào kiệt ngày xưa, khi còn tiềm ẩn, chuẩn bị đủ mọi điều kiện, khi có thời cơ sẽ ra cứu dân cứu nước như trường hợp Lê Lợi khi còn ẩn náu trong núi rừng Lam Sơn thì được gọi là thời “tiềm long”. “Tiềm long” là con rồng còn ẩn náu. Nó biểu tượng cho một con người có đức cao, có chí lớn, có tài kinh bang. Dù chưa làm nên danh phận, đời chưa hiếu hết mình, nhưng không hề phiền muộn, chỉ giữ vững chí cương trung, sống hòa với đời, vui với đạo, lúc nào cũng nghĩ đến lợi ích chung cho thiên hạ. Đó là người có đức lớn mà còn ẩn náu như con rồng ẩn náu dưới hang sâu vậy. Hai chữ "tiềm long" được rút ra từ hào "sơ cửu" của quẻ Càn trong Kinh Dịch. "Long phi" nghĩa là rồng bay, chỉ ông vua lúc đã lên ngôi. Hai chữ “Long phi” được rút ra từ câu “Long phi tại thiên” của hào “cửu ngũ” của quẻ Càn. “Long nhan” là dung nhan của con rồng. Từ này dùng để chỉ hình ảnh dung mạo của một vị minh quân, một nhà hiền triết. “Long đầu” hay “long thủ” là chỉ học vị Trạng nguyên, người đứng đầu bảng rồng trong kỳ thi đình thời phong kiến. “Long đức” là chỉ người có đức độ cao như đức con rồng. Gia đình có truyền thống học hành, cha truyền con nối, nhiều đời kế tiếp chiếm bảng khôi nguyên trong các kỳ thi đình thì được gọi là “Long chủng”. “Long phụng” là từ để chỉ chung những người có quý tướng, có tài năng hơn người.

Hình tượng con rồng cho ta rất nhiều điều thú vị trong hầu hết các môn khoa học, nhất là trong lĩnh vực thiên văn, địa lý... Nhưng vì điều kiện không cho phép, tôi xin dừng lại ở đây.

N.Đ.T
(132/02-2000)

------------------------------
(1) Xem "Sử ký" - Tư Mã Thiên tr.141, Trung Hoa hoạt diệp văn tuyển q.4 - Trung Hoa thư cục xuất bản xã.
(2) xem "Lục thư", cổ văn tứ thể.
(3),(4), (5), (6) Xem Chu Dịch bản nghĩa.