Mới đây có một số ý kiến cho rằng: “Chiếc xe có vẻ bình dân như của một ông quan bình thường, không có dấu hiệu gì là của hoàng thái hậu”; “Chiếc xe này không thể do vua đặt làm tặng mẹ. Vì trên xe không có biểu tượng của hoàng triều, đó là chim phượng hoàng dành cho nữ giới bậc cao quý trong hoàng gia. Lẽ ra phải phủ bằng chất liệu sơn son thếp vàng thì xe lại khảm xà cừ trên sơn mài đen, chất liệu phổ biến trong dân gian”...



- Thưa ông, những nghi vấn quanh câu chuyện chiếc xe tay Thành Thái - cổ vật hồi hương khiến dư luận đang quan tâm. Vậy theo ông, những nghi vấn nói trên có cơ sở hay không? Quan điểm của ông về việc này ra sao?

TS. Phan Thanh Hải: Sau khi đấu giá chiếc xe kéo tay thành công, chúng tôi đã mất 10 tháng làm việc với bảo tàng Guimet (Bảo tàng Nghệ thuật Á châu - Pháp) và thực hiện các thủ tục để đưa về Việt Nam, sau đó mới đưa ra trưng bày tại Huế. Vì vậy, có thể nói việc đưa chiếc xe này ra trưng bày không hề vội vàng mà có sự chuẩn bị chu đáo. Trong lần trưng bày này, chúng tôi kết hợp đưa ra bộ sưu tập một số đồ dùng của hoàng gia, trong đó có xe, kiệu, bàn ghế... đặt trong “Không gian tiếp khách của hoàng thái hậu” tại tòa nhà Tả Trà thuộc cung Diên Thọ.

Cuộc trưng bày rất thành công vì thu hút sự quan tâm của đông đảo công chúng, du khách. Chuyện một số người nghi ngờ về xuất xứ của chiếc xe cũng là chuyện bình thường, tuy nhiên tôi nghĩ rằng, đối với những người làm công tác nghiên cứu thì chuyện đưa ra những câu hỏi hay sự nghi vấn phải dựa trên các kết quả nghiên cứu một cách đầy đủ, có luận cứ, luận chứng rõ ràng, bởi phát ngôn của họ sẽ ảnh hưởng lớn đến dư luận.

Với chiếc xe kéo tay của hoàng thái hậu Từ Minh, chúng tôi rất yên tâm cả về căn cứ pháp lý và khoa học, bởi:

- Xe kéo này có hồ sơ rõ ràng, được lập từ năm 1907, thời điểm nó được vua Thành Thái bán đi. Thậm chí, còn có cả tờ giấy bán viết tay của vua Thành Thái (chữ Quốc ngữ) chứng minh nó là đồ vật thuộc sở hữu của nhà vua;

- Nhà đấu giá Rouillac là một nhà đấu giá cổ vật chuyên nghiệp có uy tín trên thế giới, mỗi năm họ bán đấu giá hàng trăm, thậm chí hàng ngàn cổ vật trị giá hàng triệu Euro, vì vậy họ phải đảm bảo uy tín cho chính họ chứ không thể lừa dối khách hàng;

- Việc tham gia đấu giá cổ vật này có sự nhất trí ủng hộ của lãnh đạo địa phương, Bộ VH, TT&DL, Bộ Ngoại giao cùng sự hưởng ứng nhiệt tình của bà con kiều bào ở châu Âu và cộng đồng nhân dân địa phương;

- Trước khi đấu giá, chúng tôi đã tham vấn ý kiến của các chuyên gia hàng đầu về lĩnh vực này, họ đều xác định đây là cổ vật triều Nguyễn, có giá trị cao và nên mua.

Xe kéo thời Nguyễn

Nhân đây, tôi cũng xin nói thêm vài điểm:

- Chúng tôi có sưu tầm một số hình ảnh về những chiếc xe kéo từng được sử dụng đầu thế kỷ 20 của vua Khải Định, vua Bảo Đại, hoàng hậu Nam Phương, thái tử Bảo Long... tất cả những chiếc xe này đều có hình thức khá đơn giản, không có trang trí rồng phụng hay các “dấu ấn hoàng gia” (có vài hình ảnh gửi kèm); vì vậy không có căn cứ để nói rằng những chiếc xe kéo được sử dụng trong chốn hoàng cung phải có trang trí rồng phụng hay các biểu tượng, “dấu ấn” của hoàng gia;

- Xe kéo là phương tiện tân thời lúc đó, nó không nằm trong điển chế của triều Nguyễn (như mũ, áo, võng lọng, kiệu, cáng...) nên khó có thể đòi hỏi nó phải được làm theo điển chế. Chiếc xe kéo tay của vua Thành Thái đặt làm cho mẹ mình là một trong những chiếc xe đầu tiên được sản xuất trong nước (trước đó đã có nhưng đều là xe mua của Trung Quốc), có mặt tại Huế trước 1906 (năm bà thái hậu Từ Minh mất), nên không nhất thiết “bắt” nó phải trang trí phượng hoàng truyền thống của hoàng gia.

- Hiện nay, trong sưu tập cổ vật triều Nguyễn tại Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế (thuộc Trung tâm chúng tôi) vẫn lưu trữ một số đồ dùng trong cung có hình thức trang trí tương đồng với trang trí trên xe kéo (chẳng hạn các hộp đựng khăn vành, áo mão, trang sức của hoàng gia... là những hộp gỗ hay hộp đồi mồi khảm cẩn xà cừ).



Vì những lí do trên tôi có thể khẳng định, chúng tôi hoàn toàn tin tưởng rằng chiếc xe kéo mà chúng tôi đấu giá thành công tại Pháp là chiếc xe do vua Thành Thái đặt làm để tặng thái hậu Từ Minh.

- Được biết quy trình mua đấu giá chiếc xe tay nói trên mất rất nhiều công sức, đồng thời cũng là tâm huyết của cá nhân ông, của Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô, của kiều bào... Điều này hẳn nhiều người đã biết. Dẫu vậy, cũng có những tiểu tiết nhỏ khiến dư luận băn khoăn là tại sao trong khi chưa có bộ hồ sơ gốc hiện vật, chúng ta đã tổ chức trưng bày?

 

Trang bìa của bộ hồ sơ

TS.Phan Thanh Hải: Dù chưa có hồ sơ gốc (đang trong quá trình chuyển về), nhưng chúng tôi có toàn bộ bản scan (39 trang) hồ sơ của hiện vật này, cùng những căn cứ mà tôi đã dẫn, vì vậy chúng tôi đủ căn cứ để đưa chiếc xe ra trưng bày. Vả lại, theo đánh giá của một số nhà nghiên cứu cổ vật chuyên nghiệp, chiếc xe này là một trong những cổ vật có hồ sơ đầy đủ và khả tín nhất từ trước đến nay. 

- Đưa cổ vật hồi hương là khao khát của những người làm công tác bảo tồn di sản nói riêng, nhìn rộng ra là mong muốn của người Việt. Nhưng theo ông, hiện cơ chế để thực hiện điều này còn có những khó khăn gì? (về hội đồng giám định cổ vật, ngân sách, thủ tục hành chính)?

TS.Phan Thanh Hải: Đúng là hiện nay cơ chế để đưa cổ vật hồi hương còn rất nhiều điểm bất cập (chẳng hạn việc chúng tôi phải đóng gần 130 triệu đồng tiền thuế VAT để nhập cảnh chiếc xe), vì vậy chúng tôi mong muốn chúng ta cần sớm nghiên cứu để điều chỉnh luật và ban hành các cơ chế phù hợp.

Với việc quyết tâm tham gia đấu giá và đưa chiếc xe kéo tay này về nước, chúng tôi muốn kêu gọi cộng đồng người Việt Nam trong và ngoài nước quan tâm nhiều hơn đến di sản dân tộc, chung tay đưa các cổ vật từ bên ngoài về với Tổ quốc.

Xin cảm ơn ông!

Minh Khuê (thực hiện)  
(SDB17/06-15)



Về hai tác phẩm nghệ thuật cung đình độc đáo


Hai tác phẩm ấy là chiếc xe kéo và cái giường cung đình Triều Nguyễn. Theo tài liệu do Trung tâm Bảo Tồn Di tích Cố đô Huế cung cấp, xe kéo được hoàng đế An Nam đặt làm ở làng Kinh Lược tại Hà Nội, dành cho mẹ của mình hoàng thái hậu Từ Minh - vợ của Hoàng đế Dục Đức, đã qua đời vào năm 1906. Giường của vua Thành Thái do tổ tiên để lại.
 

Xe kéo và giường đã được ông Prosper Jourdan - thanh tra phụ trách Cảnh sát bản xứ của Hoàng đế lưu vong - mua tại hoàng cung Huế ngày 18 tháng 10 năm 1907 trực tiếp từ hoàng đế, đổi lấy một chiếc xe hơi, với tổng số tiền là 400 đồng bạc. Được bảo quản từ năm 1907 trong gia đình Jourdan, xe kéo và giường được đưa ra trưng bày tại Sàn giao dịch thương mại Dijon vào năm 1916.

Một tập hồ sơ hoàn chỉnh, thư từ, ghi chú, các bài cắt ở báo chí, hình ảnh, hóa đơn viết tay có chữ ký của hoàng đế... sẽ được chuyển cho người mua, và tạp chí minh họa số 3374 ngày 26 tháng 10 năm 1907, trang 265 - 269.

Được bảo quản ở Pháp trong cùng một gia đình từ một thế kỷ nay, hai tác phẩm này đã thoát khỏi những cuộc chiến tranh khác nhau đã tàn phá Hoàng thành Huế.

1. Long sàng
 

Hoàng đế Thành Thái (hoàng đế thứ 10 của triều Nguyễn) đã khẳng định long sàng này là do tổ tiên của ngài để lại, vì vậy người ta có thể giả định rằng, do sự ngắn ngủi của một vài triều đại, long sàng này ít ra cũng xuất xứ dưới triều đại Tự Đức (1847-1883) thậm chí là dưới triều đại Gia Long (1802 - 1819) - vị hoàng đế đầu tiên của triều Nguyễn, căn cứ theo nét đặc trưng và sự hao mòn của long sàng. Trang trí sang trọng của chiếc long sàng được lấy cảm hứng từ Trung Quốc và hình ảnh rồng An Nam được khắc ở mặt sau đầu long sàng chứng minh một cách rõ ràng rằng chiếc long sàng này được làm cho giới Đế Vương. Chiếc long sàng này có lẽ được làm trong hoàng cung nơi hoàng đế Thành Thái bị giam giữ trong thời gian bị quản thúc tại gia từ tháng 8 đến tháng 10 năm 1907, có bằng chứng cho rằng hoàng đế bị phế truất đã ngủ trên chiếc long sàng này trong suốt thời gian này.

2. Xe kéo

Xe được làm bằng gỗ cứng ở Bắc Kỳ được sơn màu đen và khảm xà cừ, trang trí chùm hoa hồng, hình cây nho, cành lá và phong cảnh. Hoàng đế Thành Thái đặt các nghệ nhân ở làng Kinh Lược - Hà Nội làm riêng cho mẹ của mình dùng trong các khu vườn hoàng gia. Xe cao 136 cm, dài cùng với càng xe: 230cm, rộng 102cm.
 

Chiếc xe này có thể được hoàng đế Thành Thái đặt làm ngay từ đầu triều đại của mình (lúc đó hoàng đế ở độ 10 tuổi trong lễ nhậm chức vào năm 1889) cho mẹ của mình là hoàng thái hậu Từ Minh, người mà ông rất yêu quý để hoàng thái hậu có thể dạo chơi trong các khu vườn trong Đại Nội rộng lớn nơi bà sống ẩn dật như bao thành viên khác của hoàng gia. Cũng chính hoàng thái hậu quyết định các đặc điểm của xe kéo: kích thước, ghế ngồi, hai cái chắn bùn, trang trí... Xe kéo được làm bằng gỗ cứng ở Bắc Kỳ trong hai ngôi làng gần Hà Nội: Quảng Hưng cho khung xe và Kinh Lược cho sự khảm xà cừ tuyệt đẹp trên sơn mài màu đen. Các bánh xe được viền sắt vì việc lắp thêm lốp xe mới có sau này, và lồng đèn nến lò xo, là dấu hiệu của sự giàu có và hiện đại dành cho giới quý tộc. Bức chạm xà cừ hình tròn sau lưng xe là “phù hiệu” cá nhân của người chủ nhân chiếc xe kéo, đó chính là hoàng thái hậu. Việc kéo xe do hai người đàn ông thực hiện, một người kéo xe, người kia đẩy trong trường hợp khó khăn tùy thuộc vào tình huống, thường các con đường bị bùn lầy hoặc đường dốc.

Thủ bút viết tay của vua Thành Thái ghi việc bán xe kéo

* Nguồn gốc của các tài sản này

Thay vì nhìn thấy những tài sản này rơi vào các tay buôn, vua Thành Thái đã thảo bản văn tự viết tay, ngày 18 tháng 10 năm 1907, bán chiếc xe kéo và chiếc giường cho Thanh tra Jourdan (Đội trưởng đội Cảnh sát bản xứ) - người đã thông cảm với ông trong hơn hai tháng bị quản thúc trong Đại Nội Huế cho đến khi bị đưa đi quản thúc tại "Villa Blanche" ở Cape Saint Jacques (Vũng Tàu ngày nay). Khi cần tiền, vua Thành Thái cũng kiếm việc làm thêm tại nơi quản thúc, nơi đó ông chỉ được phép mang theo vài người và ít hành lý. Đam mê xu hướng tân thời, ông thực sự muốn mua một chiếc xe hơi để thay thế các phương tiện đã bị tịch thu. Để tỏ lòng biết ơn người đã thông cảm với mình, nhà vua đã tặng bảo kiếm với chuôi kiếm bằng ngà voi và vàng và vỏ kiếm bằng bạc.

P.V
(SDB17/06-15)