Chân dung Bác Hồ được đưa vào tem thư Việt Nam cuối năm 1945, con tem đầu tiên do họa sĩ Nguyễn Sáng sáng tác, như một thông điệp của nhân dân Việt Nam công bố với thế giới chân dung vị lãnh tụ dân tộc, đánh dấu một giai đoạn lịch sử của đất nước.

Những tác phẩm hội họa sớm nhất thể hiện Hồ Chủ tịch đã hình thành từ mùa xuân 1946, ngay sau Cách mạng Tháng Tám thành công. Lúc ấy dù rất bận rộn, Người vẫn đồng ý cho ba nghệ sĩ tạo hình là Tô Ngọc Vân, Nguyễn Đỗ Cung, Nguyễn Thị Kim được vẽ và nặn tượng.
 

Tác phẩm “Hồ Chủ tịch làm việc ở Bắc Bộ Phủ” của Tô Ngọc Vân

Bức sơn dầu nổi tiếng “Hồ Chủ tịch làm việc ở Bắc Bộ Phủ (1946)”, họa sĩ Tô Ngọc Vân đã thể hiện sinh động chân dung Người, thể hiện sự hòa hợp giữa thể hình nhân vật và thời gian lẫn không gian lịch sử. Lúc ấy Người vừa từ núi rừng Pắc Pó trở về, còn mang đầy dấu ấn của nhiều năm tháng bôn ba gian khổ hoạt động cách mạng. Dáng Người gầy trong bộ kaki giản dị, đi đôi giày dân tộc Nùng gọn gàng, gương mặt trầm tư âu lo vận nước. Những nét vẽ sử dụng bút pháp khỏe, sinh động, đã truyền cảm mạnh mẽ đến người xem.

Họa sĩ Nguyễn Đỗ Cung lúc đó dùng thể loại khắc gỗ để sáng tác bức tranh nổi tiếng “Bác Hồ năm 1946”, thể hiện hình ảnh Hồ Chủ tịch với nét mặt nhìn nghiêng, một phác hình lãnh tụ rất đẹp, khái quát sâu, vầng trán cao, vòm tóc, chòm râu, đôi mắt linh lợi. Nguyễn Thị Kim thể hiện Người qua bức tượng bán thân trong tư thế chú tâm vào công việc, toát lên phong thái của một nhà lãnh đạo xuất chúng, giản dị.

Về sau, họa sĩ Tô Ngọc Vân còn hai lần vẽ Hồ Chủ tịch. Trong đó có bức vẽ vào tháng 3/1951, thể hiện hình ảnh Người trên bức tranh màu nước khổ lớn, mặc áo bông tay để xuống bàn màu đỏ, đang nói chuyện trước hội nghị. Họa sĩ Nguyễn Đỗ Cung năm 1968 có dịp vẽ chân dung Người lần nữa, và sau này là một trong số rất ít họa sĩ được trình bày trang trí mỹ thuật phần đặt linh cữu trong lăng Hồ Chủ tịch.

Có một câu chuyện hết sức cảm động là năm 1947, tại Đồng Tháp Mười, trong một đêm cảm xúc dâng tràn, họa sĩ Diệp Minh Châu đã lấy máu từ tay mình vẽ bức “Bác Hồ với ba em thiếu nhi Trung Nam Bắc”. Về sau ông còn xây dựng nhiều tượng Hồ Chủ tịch “Bác dịch sử Đảng” (1980), “Bác bên suối Lê Nin” (1982), “Bác viết luận cương” (1985)… Một họa sĩ khác cũng từng vẽ Hồ Chủ tịch bằng máu, là họa sĩ mù Lê Duy Ứng. Đó là bức tranh nổi tiếng “Ánh sáng niềm tin”.

Nhiều họa sĩ Việt Nam đã thể hiện hình ảnh Hồ Chủ tịch với niềm tôn kính sâu sắc.

Trong kháng chiến chống Pháp và những năm tháng hòa bình đầu tiên, các họa sĩ và các nhà điêu khắc thể hiện Hồ Chủ tịch trong tình chan hòa với nhân dân ở thời bình. Trong kháng chiến chống Mỹ, nhiều hình ảnh Hồ Chủ tịch đang làm việc, về thăm nông dân, đến thăm trận địa pháo cao xạ, cùng với dân quân du kích… được thể hiện.

Đáng chú ý là các tác phẩm chân dung sơn dầu của họa sĩ Trần Văn Cẩn “Bác Hồ bên suối Lê Nin” thể hiện phong thái ung dung của Bác. Họa sĩ Văn Giáo có nhiều tác phẩm: “Trở về biên giới 1941”, “Bác đọc bia ở Côn Sơn”, “Bác soạn Tuyên ngôn ở Hàng Ngang”… Họa sĩ Trịnh Phòng có bức “Bàn đá chông chênh dịch sử Đảng”; Nguyễn Văn Chiến có “Đầu nguồn cách mạng”; Quang Thọ có “Bác Hồ với dũng sĩ miền Nam”; họa sĩ Vương Trình có nhiều tác phẩm “Bác Hồ với bộ đội pháo”, “Bác Hồ với nông dân”, “Bác Hồ với chiến sĩ thi đua”; họa sĩ Nguyễn Nghĩa Duyện có “Bác đang cùng bộ đội hành quân”; Văn Đa có “Bác với bộ đội trong rừng”; Trần Đình Thọ thể hiện Hồ Chủ tịch cùng các đồng chí Trung ương bàn chiến dịch trong bức tranh “Điện Biên Phủ”; Đỗ Hiển có “Bác Hồ với trận địa phòng không”… Họa sĩ Dương Bích Liên thành công với tác phẩm “Bác Hồ đi công tác ở Việt Bắc”, thể hiện trên tranh sơn mài khổ lớn, với dãy núi xa xa, và Bác đang chuẩn bị cương ngựa lên đường…

Hình tượng Hồ Chủ tịch trong tranh cổ động nhiều tác phẩm tạo hiệu ứng thẩm mỹ cao. Họa sĩ Nguyễn Thụ và Huy Oánh có “Bác vẫn cùng chúng cháu hành quân”; họa sĩ Lê Huy Trấp có “Hồ Chủ tịch”…

Nhà điêu khắc Mai Văn đang tạc tượng Bác Hồ

Hình ảnh Hồ Chủ tịch trong điêu khắc nặn tượng cũng rất phong phú. Trần Tía với chạm gỗ “Bác Hồ với thiếu nhi”; Lê Thành Công với tượng “Bác Hồ 1920”; Đặng Hiền với phù điêu “Chân dung Bác” nhìn nghiêng; Lều Thị Phương với “Chân dung Bác” trên nền son sơn mài; Minh Đỉnh với các tượng “Bác dịch sử Đảng, “Bác đi chiến dịch”; Nguyễn Thiện với “Bác ngồi đọc báo”… Có một số sự kiện của ngành hội họa đáng ghi nhớ. Năm 1970, một năm sau ngày Hồ Chủ tịch qua đời, các họa sĩ Việt Nam đã tổ chức trưng bày phòng tranh thể hiện niềm tiếc thương vô hạn. Nhiều tác phẩm xúc động đã được trưng bày: họa sĩ Quang Phòng có “Đời đời nhớ ơn Bác Hồ”; Đào Đức có “Đêm nay Bác không ngủ”; Vương Học Báo có “Chân dung Bác” trên phù điêu…Mùa hè năm 1974, nhóm họa sĩ Nguyễn Đỗ Cung, Trần Đình Thọ, Trần Văn Cẩn, Lương Xuân Nhị đã vẽ khu nhà sàn của Bác. Họa sĩ Trần Văn Cẩn vẽ “Nhà Bác ở Kim Liên”, “Giếng Cốc quê Bác”, “Trúc Bác trồng ở Cao Bằng”… Những tác phẩm này không có hình ảnh Bác, nhưng người xem có thể nhận ra hình bóng Hồ Chủ tịch ở đó, với cốt cách một con người vĩ đại.

Nhiều tượng đài Hồ Chủ tịch được các nhà điêu khắc thể hiện, tiêu biểu có Diệp Minh Châu tạc đá chân dung Bác cao 5,5m (chưa kể bệ).

*

Bức chân dung Bác Hồ của Lê Minh Trường được làm bìa Tạp chí Sông Hương số 303, 5/2014

Giới họa sĩ Thừa Thiên Huế cũng rất nhiều người thể hiện chân dung Hồ Chủ tịch với niềm xúc động. Nhân dịp sinh nhật Bác 19/5/1967, họa sĩ Lê Minh Trường, trình bày báo Cờ Giải Phóng Thừa Thiên Huế, giữa chiến trường đầy đạn bom vẫn sáng tác tranh khắc gỗ chân dung Hồ Chủ tịch in báo, với dòng chữ “Kỷ niệm ngày sinh Bác Hồ 19/5, quân và dân quê ta kính chúc Người mạnh khỏe, sống lâu” (Bức tranh ký tên là Nguyễn Minh Trường). Họa sĩ Lê Minh Trường là người con của huyện Phong Điền, từng tham gia làm báo ở chiến khu Thừa Thiên trong chống Mỹ, sau đó hy sinh vào năm 1968.

Cả nước từ lâu biết đến các họa sĩ Lê Thái, Trần Xuân Phúc, Trần Mai… dành trọn đời để vẽ chân dung Hồ Chủ tịch; họa sĩ nhà điêu khắc Mai Văn ở Huế cũng tương tự như vậy. Trước khi qua đời năm 2014, ông có hơn 30 năm gắn bó với nghề điêu khắc, đúc hàng ngàn bức tượng Bác Hồ. Năm 1980, tại triển lãm thủ công mỹ nghệ tỉnh Thừa Thiên Huế, nhà điêu khắc Mai Văn đã đúc tượng Bác Hồ bằng đồng, cao 1,8m. Năm 1982, tỉnh Quảng Trị đã mời ông dựng bức tượng Bác về thăm nhà trẻ Vĩnh Linh cao 3m. Nhân Hội thao toàn quân tại Huế năm 1984, ông đã làm 50 bức tượng Bác để tặng các đơn vị về dự hội. Năm 1994, ông cũng được tỉnh Quảng Bình mời ra nặn bức tượng Bác cao 3m. Năm 2010, đồng bào miền Tây và miền Đông Nam Bộ đã đặt ông 8.000 bức tượng Bác để đặt trong nhà…

Nhà điêu khắc Mai Văn tạc tượng Hồ Chủ tịch, thể hiện Người toát lên phong thái của một bậc vĩ nhân nhưng lại rất hiền hòa, gần gũi. Ông gửi gắm vào đó bao tình cảm mến yêu và lòng tôn kính đối với vị cha già của dân tộc mà nếu “Không có tình cảm thì không làm được” như ông chia sẻ. Khi tuổi đã cao, nhà điêu khắc Mai Văn vẫn hào hứng: “Khi nào còn sức khỏe thì tôi còn tạc tượng Bác Hồ. Bây giờ, tôi mới làm Bác Hồ là lãnh tụ. Tôi còn muốn thể hiện Bác Hồ là nhà thơ, nhà văn hóa thế giới, danh nhân văn hóa thế giới…”.

Mới gần đây thôi, hàng trăm tác phẩm hội họa về Hồ Chủ tịch đã được sinh viên Trường đại học Nghệ thuật Huế thể hiện. Hình ảnh Hồ Chủ tịch thật sự vẫn là nguồn cảm hứng sáng tạo cho nhiều họa sĩ Việt Nam(*).

P.V
(SH324/02-16)


--------------------------------------
(*) Bài viết có sử dụng tư liệu trong các bài viết “Hình ảnh Bác Hồ trong nghệ thuật tạo hình” (Nguyễn Hải Yến), “Ba lần vẽ Bác Hồ (Tô Ngọc Thanh), “Tấm lòng của các nghệ sĩ tạo hình với Bác Hồ” (Nguyễn Văn Chiến).