Tốt nghiệp trường Cao đẳng Mỹ thuật Huế năm 1984, là người con của xứ Huế thơ mộng, nhưng anh lại tình nguyện lên Tây Nguyên. Với chuyên môn được đào tạo, anh được phân công làm công tác thiêt kế mỹ thuật cho Đoàn Nghệ thuật Đan San, Gia Lai - Kon Tum. Ở vùng đất mới, con người mới, vốn liếng hiểu biết về văn nghệ dân gian còn lắm mơ hồ, anh đã rất nỗ lực sớm được hòa nhập để hoàn thành nhiệm vụ.

Trong một dịp, Phùng Sơn được Sở Văn hóa tỉnh Gia Lai - Kon Tum cử đi tháp tùng Đoàn nghiên cứu của Viện Văn hóa Dân gian lên công tác tại vùng Đăk Glây của tỉnh. GS.TS Tô Ngọc Thanh khi đó là Trưởng đoàn nghiên cứu nhận thấy sự sáng tạo, năng nổ trong công việc của Phùng Sơn nên đã giao việc cần kíp cho anh. Ngay buổi đầu, ông đưa cho anh một đống đồ thổ cẩm, bảo phải vẽ và ghi chép lại hết trong đêm vì ngày mai đoàn phải di chuyển địa điểm. Đêm đó, Phùng Sơn thức bên đèn dầu, làm một mạch đến sáng thì công việc hoàn tất. Tiếp nhận thành quả của Phùng Sơn, GS.Tô Ngọc Thanh xúc động: “Cậu rất chịu khó và có khả năng nghiên cứu”.

Sau chuyến công tác trên, Phùng Sơn thu xếp công việc để có thời gian nghiên cứu về văn hoá của người dân vùng cao. Anh đã lặn lội khắp các vùng sơn cước của Gia Lai - Kon Tum để tìm hiểu những phong tục tập quán, cách lao động, ăn uống, vui chơi của người dân tộc. Phùng Sơn dành thời gian để “ba cùng” với đồng bào trong mỗi chuyến đi. Anh vào sâu trong rừng thẳm, đến xã Mô Ray (Sa Thầy, Kon Tum) sống với tộc người Rơ Mâm khi đó chỉ còn trên dưới 30 hộ nhằm tìm hiểu những nét kiến trúc đặc trưng về nhà ở của họ giữa thiên nhiên hoang dã. Lần khác, anh đi bộ băng rừng đến vùng sát biên giới Việt-Lào, tới xã Bờ Y (Ngọc Hồi, Kon Tum) để nghe người Bờ Râu kể về tập tục đeo vòng cổ chân và đeo bông tai được làm từ ngà voi. Không ít lần, Phùng Sơn lặn lội đến với đồng bào các dân tộc Bahnar, Giẻ Triêng, Gia Rai… để tham dự lễ bỏ mả, lễ mừng lúa mới. Những chuyến đi ấy đối với anh có cả nỗi vất vả lẫn sự ngọt ngào, như là chuyện “ngậm ngải tìm trầm”. Nhiều khi, để đến được nơi đã rất vất vả, Phùng Sơn lại không được vào làng vì đã vi phạm những tập tục mà anh không hề hay biết. Hoặc có lần Phùng Sơn suýt mất mạng vì bị nhầm tưởng là “ma lai”... Qua những lần “ngậm ngải” đó, anh đã có được vài chục trang viết tay, hàng trăm hình vẽ minh họa về trang phục, phương tiện sản xuất, dụng cụ âm nhạc và mô típ nhà ở của đồng bào các dân tộc. Đánh giá về những tư liệu này, nhà dân tộc học Từ Chi nhận xét: “Tôi đã thu nhận được nhiều điều sau khi xem bản thảo của họa sĩ Phùng Sơn”.

Năm 1991, sau khi tách tỉnh Gia Lai - Kon Tum, Phùng Sơn về công tác tại Tỉnh Đoàn Kon Tum, nhưng vẫn dành thời gian nghiên cứu văn hóa dân gian. Năm 1994, anh bảo vệ thành công đề tài “Mỹ thuật dân gian các dân tộc tỉnh Kon Tum”, công trình sau đó được Bộ Khoa học & Công nghệ cấp giấy chứng nhận, Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam cấp Huy chương và bằng Lao động sáng tạo. Năm 1996, Phùng Sơn được Trung ương Đoàn TNCS Hồ Chí Minh tôn vinh là một trong mười gương mặt trẻ tiêu biểu của năm, rồi được Thủ tướng Chính phủ tặng Bằng khen về thành tích sưu tầm văn hóa dân tộc.

Không thể nói công việc sưu tầm, nghiên cứu văn hóa dân gian là nghề tay trái của anh bởi chúng như là sự nghiệp chính, đem lại những thành tựu và cuốn hút cả cuộc đời anh. Anh luôn tâm niệm: đó là công việc khó, cần nhiều thời gian, sự tâm huyết. Anh luôn tranh thủ mọi thời gian tổ chức những chuyến đi điền dã, sưu tầm. Điểm đáng chú ý trong nhiều công trình nghiên cứu, sưu tầm mỹ thuật dân gian của anh được viết, vẽ hoàn toàn bằng tay một cách nắn nót, các nội dung được chia thành từng chương, mục rõ ràng và trình bày một cách rất khoa học, có chú giải kèm theo.

Họa sĩ Phùng Sơn còn sưu tầm, chi chép các câu chuyện cổ. Sau những lần đi thực tế về, anh lại cặm cụi chỉnh sửa, bổ sung những tư liệu mình tu thập được. Thỉnh thoảng, bạn bè lại thấy anh vui vẻ khoe tập bản thảo mới được đánh máy và in sạch sẽ. Tư liệu về truyện cổ, truyền thuyết của các dân tộc Bahnar, Rơ Mâm, Xê Đăng, Jarai, Striêng… có nguy cơ mai một nay được Phùng Sơn lưu lại cẩn thận. Đó là các chuyện như: Đàn T’rưng, Chàng nghèo, Bộ tro thần sét, Chàng Ề, Đăm Hin, Ba anh em mồ côi, Dòng sông Đăk Bla, Truyền thuyết Chư Moray… Những câu chuyện này thường gắn với tập tục, thói quen của làng, hoặc lý giải về sự ra đời của các địa danh, những loài vật hiện diện trong đời sống hằng ngày của từng dân tộc. Đó là truyền thuyết về ngọn núi Chư Mo Ray và tình nghĩa chị em Blai và Kpalang; là sự tích về loài về hang cọp và loài chim Chơ Vơ; là câu chuyện về dòng sông Đăk Bla chảy ngược cùng sự ra đời của hai làng Kon Tum Kơ Păng và Kon Tum Kơ Nâm (thị xã Kon Tum)… Và những câu chuyện cổ sưu tầm của anh được dịch bằng hai thứ tiếng; tiếng Kinh và tiếng của người dân tộc thiểu số Kon Tum; được Phùng Sơn in thành cuốn “Truyền thuyết truyện cổ các dân tộc thiểu số tỉnh Kon Tum”. Năm 2012, tác phẩm này được Hội đồng thẩm định tác phẩm (Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam) chọn xuất bản theo Chương trình công bố tài sản văn hóa các dân tộc do Chính phủ tài trợ.

Mới đây, Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam đã xuất bản cuốn sách: “Mỹ thuật dân gian và truyền thuyết, truyện cổ của đồng bào các dân tộc thiểu số Kon Tum” của tác giả Phùng Sơn, ghi nhận cho sự lao động không ngừng nghỉ, hăng say miệt mài của anh trong việc bảo tồn những giá trị văn hóa dân gian; định hướng cho bất cứ ai muốn có ý nhiệm khởi đầu về các tộc Thượng (di bút cụ Từ Chi).

Phùng Sơn vừa nhận được thông báo nghỉ hưu vào đầu năm 2017. Là người giàu tâm huyết với những giá trị văn hóa dân gian, anh vẫn sẽ cất những bước chân không mỏi sẽ thực hiện nhiều chuyến đi để tìm hiểu, sưu tầm những giá trị văn hóa dân gian. Trong cuộc sống hiện nay, nhiều giá trị về văn hóa dân gian đã bị mai một và lãng quên; tôi mong muốn góp phần nhỏ bé để gìn giữ, bảo tồn những giá trị văn hóa đặc sắc của quê hương. Đó cũng chính là niềm đam mê mãnh liệt của tôi” - Anh nói.

L.S  
(SHSDB23/12-2016)