Theo nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân, một tác phẩm từ khi viết ra, qua nhiều lần tái bản sẽ khó nguyên vẹn, có thể do sai sót in ấn, kiểm duyệt hoặc do tác giả sửa chữa. Những sai lệch về văn bản đôi khi khiến cách hiểu về tác phẩm trở nên khuyết thiếu, thậm chí sai lạc. Nhà phê bình Mai Anh Tuấn dẫn chứng, hồi ký “Những ngày thơ ấu” có nhiều khác biệt giữa bản năm 1940 và các bản sau, mà trích đoạn “Trong lòng mẹ” ở Ngữ văn 8 là trường hợp điển hình. “Thay chữ, chỉnh câu, đổi cách diễn đạt, thêm/bớt đoạn… là dấu vết của cuộc đại phẫu. Hãy khoan bàn đến sự thành bại, hay dở, nhưng nhất thiết phải nhấn mạnh rằng, đã đến lúc cần tìm hiểu văn chương đến nơi đến chốn. Sự trở lại các bản in sách đầu tiên là cách tiếp cận trọn vẹn tinh túy một thời”.

Khẳng định lại vị thế

Nhiều nhà làm sách khác cũng đang lần tìm về tác phẩm nguyên bản. Có thể kể đến tiểu thuyết Số đỏ của Vũ Trọng Phụng, dù đã được nhiều đơn vị phát hành nhưng năm 2020, Công ty sách Đông A đã tiếp cận nguyên tác theo bản in của Lê Cường Editeur MCMXXXVIII (1938). Đây là bản Số đỏ đầu tiên được in đầy đủ và cũng là bản sách duy nhất được in khi tác giả còn sống. Việc giới thiệu bản in này được cho là vừa ý nghĩa với giới sưu tầm, vừa cần thiết cho những người nghiên cứu về tác phẩm cũng như phong cách sáng tác của “ông vua phóng sự đất Bắc”.

Tái bản không chỉ nhằm thưởng thức lại tác phẩm văn chương thuần túy mà còn góp phần định vị giá trị tác phẩm, qua đó cho cái nhìn kỹ hơn về bức tranh văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX. Nhà phê bình Mai Anh Tuấn đặt vấn đề, giả sử không có sự trở lại này thì nhiều tác phẩm luôn bị đánh giá thiếu công bằng, mất đi cơ hội đến với độc giả hiện đại. “Nhiều trong số ‘danh tác’ được phát hành lại thuộc dòng văn học lãng mạn của tầng lớp tiểu tư sản thế kỷ XX. Trong thời gian dài, cái nhìn định kiến phủ ập lên dòng văn học đó, khiến nó không có điều kiện quay trở lại, hòa vào đời sống văn học nói chung”.

Mãi cuối những năm 1980, văn học lãng mạn mới bắt đầu được đưa vào nhà trường. Sự trở lại muộn mằn ấy ít nhiều tạo ra khoảng trống, khi rất nhiều tác phẩm bị rơi vào quên lãng. “Có tác phẩm quả thực đến khi tôi tiếp cận bộ sách ‘Việt Nam danh tác’ mới biết. Chẳng hạn cuốn Hà Nội lầm than của Trọng Lang - một cây bút phóng sự mà sau khi đọc kỹ và đọc rộng về ông, tôi mới thấy ông có vai trò quan trọng như thế nào. Hay nhiều tác phẩm của Tự lực văn đoàn buộc tôi phải đọc kỹ hơn, để có sự công bằng, chính xác hơn trong cảm nhận và đánh giá”, nhà phê bình Mai Anh Tuấn nói.

Vậy văn chương Việt Nam ra đời trong nửa đầu thế kỷ XX đã đọng lại thành giá trị cổ điển chưa? Nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân nhận định: “Tôi nghĩ là chưa nhưng đang. Chính sự trở lại của các tác phẩm văn chương này đã hỗ trợ kết tinh giá trị cho chính nó. Cuộc hồi sinh này vừa để giới thiệu lại tác phẩm mà một bộ phận công chúng nhất định đã không còn biết đến nó nữa, nhưng đồng thời cũng thúc đẩy đa dạng các chiều kích văn chương, trả lời cho sức sống của tác phẩm hoặc là khẳng định vị trí xứng đáng, hoặc là mai một theo thời gian”.