Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Thừa Thiên ra đời đã mở ra một thời kỳ mới, khởi đầu nền văn học nghệ thuật cách mạng của một vùng đất, mở ra dòng chảy văn học nghệ thuật nối tiếp văn mạch Thuận Hóa - Phú Xuân - Huế, đến nay dài 80 năm.

Thành phố Huế là vùng đất có những tính chất hết sức đặc biệt về văn học nghệ thuật. Với 700 năm hình thành và phát triển cùng với lịch sử vùng đất Thuận Hóa - Phú Xuân - Huế. Được mệnh danh là miền đất thơ, ca, nhạc, họa. Non nước hữu tình với sông Hương, núi Ngự, Kim Phụng, Thiên Thai, Cồn Hến, phá Tam Giang… Vẻ đẹp bình dị mà kỳ vĩ của đất trời xứ Cố đô từng làm thổn thức tâm hồn bao tao nhân mặc khách. Năm 1986, trong lá thư gửi anh em văn nghệ Huế, nhạc sĩ Văn Cao đã viết: “Huế là nguồn sáng tạo của tôi trong những năm 40. Thơ và nhạc là điều tôi tìm nguồn từ ấy. Có lẽ, lịch sử và cảnh vật Cố đô có những điều gây cảm xúc cho sáng tạo. Đối với nơi đó, người ta phải suy nghĩ nhiều, không chỉ về lịch sử mà về một nền văn hóa. Những người Huế sống tự hào và đầy sáng tạo. Có lẽ, sự sáng tạo của người dân Huế đã giúp tôi làm được âm nhạc và thơ…”. Giữa dòng chảy ấy, văn học nghệ thuật Huế đã tạo nên những giá trị hết sức to lớn: vừa vĩ đại vừa tiên phong, vừa dung hợp tự nhiên giữa đô thị với dân dã, giữa bác học với truyền thống, vừa lãng mạn bay bổng song cũng không thiếu chất “thép” trong những vần thơ tiếng nhạc góp phần cổ vũ tinh thần yêu nước. Nhìn lại hành trình 80 năm hình thành và phát triển của Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật thành phố Huế (1945 - 2025) để thấy được sự trưởng thành và những đóng góp của văn học nghệ thuật vào quá trình phát triển của đất nước.

Ngày 23/8/1945, Cách mạng Tháng Tám thành công. Sau ngày đất nước độc lập 02/9/1945, tối ngày 18/9/1945, hơn 50 văn nghệ sĩ Huế đã thống nhất thành lập Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Thừa Thiên. Liên đoàn gồm 5 Ban: Ban Văn học, Ban Hội họa điêu khắc và Kiến trúc, Ban Âm nhạc, Ban Ca kịch, Ban Nhiếp ảnh, dưới sự điều hành của Ủy ban Chấp hành Lâm thời do nhà văn Hoài Thanh làm Chủ tịch; nhà văn Thanh Tịnh, Hà Thế Hạnh làm thư ký; chị Quốc Thuận làm Thủ quỹ. Sự ra đời của Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Thừa Thiên, tổ chức tiền thân của Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật thành phố Huế ngày nay, hoạt động gắn kết với Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Trung Bộ đặt tại Huế là sự kiện lớn đánh dấu vai trò văn nghệ sĩ đồng hành cùng nhân dân dưới sự lãnh đạo của Đảng trong công cuộc xây dựng, bảo vệ và phát triển đất nước.

Ngay sau khi Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Thừa Thiên vừa ra đời, hoạt động văn học nghệ thuật ở Huế diễn ra sôi động. Chiều 23/9/1945, cuộc triển lãm “tranh tuyên truyền” của giới họa sĩ Huế khai mạc tại trụ sở Viện Dân biểu Trung Kỳ. Đây là cuộc triển lãm mang tính lịch sử đầu tiên của giới họa sĩ Huế sau Cách mạng Tháng Tám. Tiếp đó hàng loạt các tờ báo, tạp chí, tuần san văn học nghệ thuật, chính trị ra đời như: báo Đại Chúng, Quyết Chiến, Quyết Thắng, Xã Hội Mới, Lòng Dân, Giải Thoát, Ánh Sáng, Quê Hương… quy tụ đông đảo văn nghệ sĩ Huế tham gia vào công cuộc “Dùng ngòi bút làm đòn xoay chế độ”. Giữa năm 1949, trong khói lửa của những ngày chiến tranh ác liệt, Phân hội Văn nghệ Thừa Thiên được thành lập, đã thúc đẩy các hoạt động văn nghệ kháng chiến không ngừng phát triển. Ở khu vực nội thành Huế, dưới sự kiểm soát khắc nghiệt của thực dân Pháp và chính quyền sở tại, các trí thức và văn nghệ sĩ ủng hộ kháng chiến vẫn tìm cách công bố các sáng tác đề cao tình tự dân tộc, khéo léo hướng dẫn người dân hướng về ngọn cờ kháng chiến chống Pháp.

Sau khi cuộc kháng chiến chống Pháp kết thúc, hiệp định Genève được ký kết, một nhóm văn nghệ sĩ và trí thức đã tập hợp lực lượng, cho ra đời ấn phẩm Ngày Mai. Số 1 ra tháng 8/1954, chỉ 18 ngày sau khi Hiệp định được ký, 4 ngày sau khi Hiệp định có hiệu lực. Đây là một tập san chuyên đăng tải các sáng tác đề cao thắng lợi của công cuộc kháng chiến giành độc lập dân tộc, bảo vệ hòa bình, đòi thi hành Hiệp định Genève, đòi thực hiện tự do dân chủ. Dù bị đàn áp, khống chế nhưng tiếng nói của những văn nghệ sĩ nặng lòng với độc lập dân tộc, với khát vọng tự do, dân chủ vẫn không bị dập tắt. Một số văn nghệ sĩ cùng những tác phẩm của họ đã trường tồn cùng thời gian, là minh chứng rõ ràng cho vai trò văn học nghệ thuật trong kháng chiến.

Trước sự phát triển mạnh mẽ của phong trào văn nghệ, năm 1969, tại chiến khu Thừa Thiên, Đại hội Văn nghệ Trị Thiên Huế đã quyết định thành lập Chi hội Văn nghệ giải phóng Trị Thiên Huế với Ban chấp hành gồm 21 vị. Đại hội đã bầu vào Ban chấp hành 15 vị, và để dành 6 chỗ cho các lực lượng văn nghệ khác tham gia Chi hội trong quá trình phát triển của phong trào. Năm 1970, cũng tại chiến khu, Thành ủy Huế đã thành lập Hội Văn nghệ thành phố Huế. Trong kỳ Đại hội này có các văn nghệ sĩ: Doãn Yến, Hoàng Phủ Ngọc Tường, Lê Khánh Thông, Nguyễn Quang Hà, Nguyễn Văn Đồng, Nguyễn Đắc Xuân, Tống Hoàng Nguyên, Văn Thái… Chi hội Văn nghệ Giải phóng Trị Thiên Huế đã phát hành tạp chí Sinh Hoạt Văn Nghệ, tạp chí Văn Nghệ Trị - Thiên - Huế, tổ chức các trại sáng tác, các hoạt động biểu diễn nghệ thuật, xuất bản một số tác phẩm văn học, làm nòng cốt cho báo chí cách mạng ở vùng giải phóng.

Trong phong trào đấu tranh đô thị Huế cũng xuất hiện nhiều gương mặt văn nghệ sĩ tiêu biểu như Trần Quang Long, Trần Vàng Sao, Hoàng Phủ Ngọc Tường, Võ Quê, Bửu Chỉ, Lê Gành, Tần Hoài Dạ Vũ, Trịnh Công Sơn, Nguyễn Đắc Xuân, Lê Khắc Cầm, Trần Viết Ngạc, Nguyễn Xuân Hoa… hình thành nên một đội ngũ những người hoạt động văn hóa nghệ thuật trẻ trung, giàu nhiệt huyết, đối lập với các thế lực cầm quyền ở miền Nam, ủng hộ công cuộc đấu tranh giành độc lập dân tộc, đòi dân chủ tự do, đòi hòa bình thống nhất đất nước. Từ năm 1963 tới 3/1975 xuất hiện trên 40 tờ báo tranh đấu như báo Quan Điểm, tạp chí Nhận Thức, báo Lập Trường, tập san Máu Hồng, báo Lực Lượng, báo Tranh Đấu, báo Vì Dân Chống Mỹ, báo Dân, báo Sinh Viên Huế…, cùng với các phong trào bảo vệ văn hóa dân tộc, sáng tác thơ văn yêu nước, nhạc phản chiến, vẽ tranh chống cường quyền áp bức, “hát cho đồng bào tôi nghe”, nhiều cuộc diễn thuyết, xuống đường được tổ chức… Tất cả tạo nên một xu hướng văn nghệ đấu tranh ngay trong lòng thành phố.

Sau ngày Huế giải phóng 26/3/1975, Hội Văn học Nghệ thuật Thừa Thiên Huế đặt trụ sở ở 26 Lê Lợi, bắt đầu triển khai hoạt động văn học nghệ thuật trên toàn tỉnh, do nhà thơ Thanh Hải điều hành. Tối ngày 14/4/1975, giới văn nghệ sĩ đã tổ chức cuộc họp mặt đầu tiên sau ngày giải phóng. Tập trung lực lượng văn nghệ sĩ từ chiến khu vừa về thành phố, văn nghệ sĩ tại chỗ, văn nghệ sĩ từ miền Bắc vào hình thành một đội ngũ văn nghệ sĩ đông đảo và đa dạng tại Huế. Tháng 3 năm 1976, Hội Văn nghệ Thừa Thiên Huế cho xuất bản tờ Văn nghệ Thừa Thiên Huế; sau khi sáp nhập lực lượng văn nghệ của 3 tỉnh để thành tỉnh Bình Trị Thiên, Ty Thông tin Văn hóa cho xuất bản tờ Văn hóa (1976); Hội Văn học Nghệ thuật cho ra đời tờ Văn nghệ Bình Trị Thiên (1977), rồi Nội San Văn Nghệ Bình Trị Thiên (1981), kế tiếp là tờ Sinh hoạt văn nghệ (1987). Tờ Văn nghệ Bình Trị Thiên là cơ quan ngôn luận của Hội Văn học Nghệ thuật Bình Trị Thiên, số 1 ra năm 1977, do nhà thơ Xuân Hoàng, Phó Chủ tịch Hội phụ trách.

Đầu năm 1983, trước nhu cầu sáng tác, nghiên cứu, phê bình văn học của nhiều văn nghệ sĩ tỉnh Bình Trị Thiên, Hội Văn nghệ cần có tờ Tạp chí chính thức, Ban Thường vụ Tỉnh ủy Bình Trị Thiên đã ra quyết định thành lập Tạp chí Sông Hương - tạp chí sáng tác nghiên cứu phê bình văn học nghệ thuật - văn hóa, thuộc Hội Văn nghệ Bình Trị Thiên và nay là cơ quan ngôn luận của Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật thành phố Huế. Tháng 6/1983, Tạp chí Sông Hương ra mắt bạn đọc số đầu tiên, đồng thời xác định phương châm hoạt động: “Phấn đấu là tiếng nói văn hóa, văn nghệ chính thức của một vùng đất, với những dấu hiệu riêng của nó, trong khi không ngừng vươn lên gắn bó với bước đi chung của đời sống văn nghệ đất nước”. Tổng Biên tập đầu tiên của Tạp chí Sông Hương là nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm.

Ngày 15/7/1989, Hội Văn học Nghệ thuật Thừa Thiên Huế được thành lập trở lại, trên cơ sở số hội viên văn nghệ sĩ sau khi chia tỉnh Bình Trị Thiên còn công tác, sống ở Thừa Thiên Huế, sáp nhập với Hội Văn nghệ thành phố Huế, do nhà văn Tô Nhuận Vỹ làm Tổng thư ký. Từ đó đến nay tổ chức Hội chuyển đổi với nhiều tên gọi khác nhau như: Hội Văn học Nghệ thuật (1990 - 2005) thành Hội Liên hiệp Văn học Nghệ thuật (2005 - 2010), Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật Thừa Thiên Huế (2010 - 2024), và từ ngày 1/1/2025, Huế trở thành thành phố trực thuộc Trung ương, Hội đổi tên thành Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật thành phố Huế. Hội dù ở giai đoạn nào hay tên gọi nào, đều là tiếp nối dòng chảy mạnh mẽ của văn học nghệ thuật xứ Huế, và để lại những dấu ấn đặc biệt.

Từ con số khoảng hơn 100 văn nghệ sĩ từ những ngày đầu thống nhất đất nước (1975), đến nay, Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật thành phố Huế có trên 750 hội viên và 8 hội chuyên ngành: Văn học, Mỹ thuật, Âm nhạc, Văn nghệ Dân gian, Nhiếp ảnh, Kiến trúc, Sân khấu, Nghệ sỹ Múa. Hội có đội ngũ văn nghệ sĩ lớn so với các tỉnh thành trong cả nước. Trong đội ngũ sáng tác có nhiều văn nghệ sĩ có tầm vóc quốc gia và khu vực, nhiều tác phẩm của họ được xướng danh tại các giải thưởng lớn của thế giới ở Mỹ, Nhật Bản, Hà Lan...; đồng thời Hội luôn luôn được bổ sung nhiều hội viên trẻ, đa dạng về lối viết, mới mẻ về phương pháp, góc nhìn và lý luận. Chất lượng đội ngũ văn nghệ sĩ ngày càng được nâng cao, có trên 50% hội viên có trình độ đại học trở lên, 03 giáo sư, 05 phó giáo sư, 19 tiến sĩ, 5 nghệ sĩ nhân dân, 41 nghệ sĩ ưu tú, 5 nghệ nhân nhân dân, 15 nghệ nhân ưu tú. Đặc biệt, có 10 văn nghệ sĩ được Giải thưởng Nhà nước (Thanh Hải, Nguyễn Khoa Điềm, Ngô Kha, Bửu Chỉ, Hoàng Phủ Ngọc Tường, Lâm Thị Mỹ Dạ, Tô Nhuận Vỹ, Nguyễn Khắc Phê, Trần Hồng Nhu, Triều Nguyên). Nhiều văn nghệ sĩ được giải thưởng trung ương và địa phương, giải thưởng từ cuộc vận động sáng tác đề tài “Học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh”. Một số văn nghệ sĩ được giải thưởng quốc tế như: Bửu Ý, Hà Khánh Linh, Trần Thùy Mai, Hoài Nguyên.

Trong những năm qua, Hội đã có nhiều hoạt động nổi bật như: Tổ chức các chương trình Thơ Nguyên Tiêu và Festival Thơ Huế; Tổ chức nhiều trại sáng tác ở các vùng miền nhằm quảng bá và lưu giữ văn hóa địa phương; Tổ chức nhiều cuộc hội thảo lớn về Văn hóa và Văn học Nghệ thuật; Tham dự các chương trình hoạt động của 5 vùng Kinh đô Việt Nam xưa và nay; Tổ chức nhiều cuộc công bố tác phẩm, liên hoan Mỹ thuật, Nhiếp ảnh, Âm nhạc khu vực Bắc miền Trung và cả nước.

Bên cạnh đó, Tạp chí Sông Hương - cơ quan ngôn luận của Hội, là một diễn đàn văn nghệ có uy tín trong hơn 40 năm qua. Từ ngày thành lập đến tháng 9/2025, tạp chí đã xuất bản được 439 số hàng tháng, 58 số Đặc biệt; khai mở nhiều chuyên mục, nhiều chủ đề văn học, văn hóa với nội dung phong phú, nhiều bài viết hay. Trang Thông tin điện tử của Tạp chí Sông Hương là nhịp cầu nối những người yêu Huế, quảng bá văn học nghệ thuật và văn hóa Huế đến với bạn bè trong nước và quốc tế. Hằng năm, tạp chí đều đặn tổ chức tặng thưởng các tác phẩm hay trong năm để khích lệ tinh thần sáng tạo cho các tác giả. Ngoài ra, tạp chí cũng đứng ra in sách và tổ chức các sự kiện giới thiệu sách, tổ chức triển lãm hội họa, tham dự sự kiện văn nghệ Bắc miền Trung, tạo ra một đời sống văn học năng động, trẻ trung và mới mẻ. Năm 2023, kỷ niệm 40 năm Tạp chí Sông Hương ra số đầu tiên, Tạp chí Sông Hương chủ trương xuất bản cuốn sách Kỷ yếu 40 năm Tạp chí Sông Hương ra số đầu tiên (1983 - 2023) ghi lại chặng đường hình thành và phát triển qua 40 năm của tờ tạp chí văn nghệ - văn hóa nằm bên bờ sông Hương thơ mộng. Tiếp đó, Tạp chí Sông Hương tổ chức Cuộc thi “Thơ Huế 2023” và Cuộc thi “Truyện ngắn 2024”. Các cuộc thi đã tìm ra được nhiều tài năng trẻ, gắn kết văn nghệ sĩ mọi miền Tổ quốc, đồng thời để lại nhiều tác phẩm giá trị về con người và vùng đất Thuận Hóa - Phú Xuân - Huế. Năm 2025, hướng đến kỷ niệm 100 năm Báo chí Cách mạng Việt Nam (21/6/1925 - 21/6/2025), Tạp chí Sông Hương phối hợp cùng nhà nghiên cứu Dương Phước Thu biên soạn Công trình Biên niên lịch sử báo chí Huế (1913 - 2020).

Cùng với hai đầu đất nước, văn học nghệ thuật Huế đã/đang khẳng định là trung tâm văn hóa, văn học nghệ thuật của Việt Nam. Huế đã từng chứng kiến, lưu dấu nhiều trào lưu văn học và nhiều thành tựu thi ca, nhạc, họa... Dù mỗi thời, do hoàn cảnh lịch sử, chiến tranh hay những sự thay đổi trong công cuộc dựng xây đất nước, sự phát triển và dòng chảy văn học nghệ thuật Huế không phải bao giờ cũng thuận lợi song Huế luôn là nơi gặp gỡ giao lưu của nhiều tài năng sáng giá, làm nên nguồn mạch văn học nghệ thuật xuyên suốt từ quá khứ đến hiện tại với nhiều tác giả tài danh và nhiều tác phẩm tiêu biểu xuất sắc. Trong thời kỳ đất nước kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ cứu nước, văn nghệ sĩ Huế đã đóng góp rất nhiều cho công cuộc đấu tranh thống nhất non sông, họ đã dùng ngòi bút của mình làm vũ khí sắc bén để đấu tranh trên mặt trận tư tưởng, những vần thơ ca khúc cách mạng đã tiếp thêm sức mạnh tinh thần để cổ vũ, động viên ý chí, quyết tâm vượt gian khổ “Tiếng hát át tiếng bom”. Nhiều văn nghệ sĩ vừa sáng tác, vừa cầm súng chiến đấu. Những gương mặt tiêu biểu như: Thanh Hải, Nguyễn Khoa Điềm, Nguyễn Quang Hà, Hoàng Phủ Ngọc Tường, Trần Vàng Sao, Lê Văn Hảo… (Văn học); Lê Khánh Thông, Lê Minh Trường, Nguyễn Trung Bảy… (Mỹ thuật); Nguyễn Tiến Trung, Thu Lưỡng, Phương Lai (Sân khấu), Trọng Thanh, Văn Thái (Nhiếp ảnh). Sau ngày đất nước thống nhất 30/4/1975, đời sống văn học nghệ thuật trên vùng đất Cố đô ngày càng sôi động. Với việc xác định nhiệm vụ của giới văn nghệ sĩ là đem tài năng, sức lực phục vụ đất nước, góp phần xây dựng thành phố Huế giàu đẹp, đội ngũ văn nghệ sĩ đã sáng tác nhiều tác phẩm với các tên tuổi nổi tiếng như: Toàn thắng về ta, Vui thế hôm nay (Tố Hữu), Trên dòng Hương, Tình ca viết bên bờ sông Hương (Thanh Hải), Ngôi nhà có ngọn lửa ấm (Nguyễn Khoa Điềm), Dòng sông một bờ (Nguyễn Khắc Thạch), Đêm hội hoa đăng (Vĩnh Mai), Chợt nghĩ về chiến khu xanh thẳm, Nghệ thuật và người nghệ sĩ được hoàn toàn giải phóng (Hoàng Phủ Ngọc Tường), v.v.

80 năm Cách mạng Tháng Tám thành công (19/8/1945 - 19/8/2025) và Quốc khánh nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam (2/9/1945 - 2/9/2025), cũng tròn 80 năm Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật Huế ra đời (18/9/1945 - 18/9/2025). Đây là dịp để văn nghệ sĩ Huế nhìn lại chặng đường hình thành và phát triển của văn học nghệ thuật Huế đồng hành cùng sự phát triển của đất nước. Tiếp nối những thành công trong quá khứ và hiện tại, văn nghệ sĩ Huế trong tương lai tiếp tục nỗ lực sáng tạo, xây dựng nền văn học nghệ thuật đậm đà bản sắc Huế, góp phần làm phong phú đời sống tinh thần của nhân dân, bồi đắp nền văn hóa Huế, nền văn hiến lâu đời, đặc sắc của dân tộc, xứng danh với dòng chữ “Đoàn kết - Bản lĩnh - Dân chủ - Sáng tạo - Phát triển” do lãnh đạo thành phố Huế trao tặng.

Đ.T.N
(TCSH58SDB/09-2025)

_________________

Bài viết được tổng hợp tư liệu và dẫn nguồn từ:

- Kỷ yếu 70 năm Hội Văn học Nghệ thuật Thừa Thiên Huế (1945 – 2015), Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật Thừa Thiên Huế, Nxb. Thuận Hoá, 2015.

- Kỷ yếu 40 năm Tạp chí Sông Hương ra số đầu tiên (1983 - 2023), Tạp chí Sông Hương, Nxb. Thuận Hóa, 2023.

- Biên niên lịch sử báo chí Huế (1913 - 2020), Tạp chí Sông Hương - Dương Phước Thu (Chủ biên), Nxb. Thuận Hóa, 2025.

- Kỷ yếu Hội thảo “50 năm văn học nghệ thuật thành phố Huế (1975 - 2025) thành tựu và hướng phát triển”, Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật thành phố Huế, 3/2025.