Lermontov chỉ sống trên đời 27 năm, nhưng đã kịp để lại nhiều kiệt tác thơ và văn xuôi bất hủ, điển hình là cuốn tiểu thuyết tâm lý xã hội-triết học đầu tiên của văn học Nga- “Một nhân vật của thời đại chúng ta”. Năm nay nước Nga và thế giới kỷ niệm 200 năm ngày sinh của Mikhail Lermontov (1814-2014), nhân dịp này chúng tôi xin trân trọng giới thiệu một vài nét về cuộc đời và tác phẩm của ông.

Vì sao Mikhail Lermontov bị coi là nhà thơ hiện nay bị lãng quên? Sách của ông dù sao vẫn được xuất bản, ngày hội thơ của Lermontov ở Tarkhany vẫn có gần 20.000 người tham dự. Thậm chí tổng thống Vladimir Putin sau 12 năm cầm quyền cũng đã trích dẫn thơ Mikhail Lermontov (tại Hội nghị văn học Nga ở Moskva năm 2013). Nhưng dù sao ông vẫn được nhắc tới hết sức hạn hữu, sách của ông không xuất hiện trong các tủ sách nổi tiếng của các nhà văn cổ điển thế giới. Ngay cả trong giới văn học, nhận xét về ông cũng hoặc là tiêu cực, hoặc là đáng ngờ. Hiện nay, trong nền văn hóa Nga, không ai muốn coi trọng thiên tài dân tộc Nga, ngoài một bộ phận ít ỏi những người hiểu được sự vĩ đại đích thực của ông.

Mikhail Lermontov từng viết: “Tôi khinh bỉ những kẻ phiêu lưu – lũ chó con d’ Anthes và de Barante[1] tự cao tự đại”. Ông tin rằng nếu ở vị trí d’Anthes là một người Nga, Pushkin có lẽ đã không chết”. Nhưng chính ông lại bị sát hại bởi một người Nga bình thường. Sát hại một cách cố ý và máu lạnh, trong khi vẫn biết rằng sẽ không có phát súng đáp trả. Và hiện nay, khi viết về vụ đấu súng ở chân núi Mashchuk thì thông thường, người ta biện minh hoàn toàn cho Martynov. Than ôi, trong thời đại của Martynov hôm nay, Lermontov mãi mãi là một thiên tài bị lãng quên.

Thật vậy, trong số các nhà thơ Nga vĩ đại không ai phải gánh chịu một số phận khắc nghiệt và hẩm hiu như thiên tài dân tộc chúng ta Mikhail Yuryevich Lermontov. Nhưng tại sao nước Nga lại nhẫn tâm như vậy với những đứa con của mình? Ông không được yên ổn cả lúc sinh thời lẫn sau cái chết thê thảm. Trong gương mặt Lermontov, dường như nước Nga được Thượng đế ban tặng một tài năng thơ chói lọi. Nếu như năm 26 tuổi ông đã kịp để lại ngần ấy kiệt tác, thì sẽ có bao nhiêu tác phẩm ông sẽ viết vào năm 40, 60 tuổi?

Năm 1914, nhân kỷ niệm 100 năm ngày sinh Lermontov, Thế chiến thứ nhất bùng nổ. Năm 1941, nhân 100 năm ngày mất của ông, Cuộc chiến tranh vệ quốc vĩ đại bắt đầu. Hình  như, những người thân của ông đã hủy hết bản thảo và những bức tranh của ông. Ngôi nhà nơi ông chào đời ở Cửa Đỏ, Moskva, đã bị phá, vào những năm cải tổ, trong không khí bài Xô hừng hực, việc đầu tiên là người ta đã đổi tên ga tàu điện ngầm “Lermontov”. Trong khi đó vẫn giữ lại các ga “Quảng trường cách mạng” và “Baumanskaya”, thậm chí cả nhà ga mang tên kẻ ám sát Nga hoàng Voykovskays (mãi sau này mới đổi tiên). Ai trong số những ông lớn đứng sau vụ này? Ai là người khởi xướng tội ác này? Họ đặt tên ga “Cửa Đỏ”, nhưng đương nhiên, bản thân Cửa Đỏ thì không ai nghĩ tới việc phục hồi. Dường như vào cái thời xa xưa, khi Cửa Đỏ được xây dựng, đã tồn tại tàu điện ngầm? Dường như có ai đó trong số hàng triệu người dân Moskva vẫn nhớ nguồn gốc của nó? Còn sách của Lermontov thì có thể nhiều người không đọc, nhưng họ, tên thì biết. Vì cớ gì người ta xúc phạm nhà thơ Nga thiên tài?

Sự “lãng quên” này đối với Lermontov dường như đã trở thành một thông lệ. Trong ngành Lermontov học, đã xuất hiện cái mốt biện minh hoàn toàn cho Nikolai Martynov. Kẻ sát nhân có lý trong mọi trường hợp, mà cái gã sĩ quan còm hỗn láo Lermontov là ai vậy? Không ai biết gì về những bài thơ của ông. Bạn hãy đọc các cuốn sách của Ochman hay Zakharov, những nhà Lermontov học gạo cội hiện nay, và sẽ lấy làm ngạc nhiên về những lời tán dương Martynov của họ.

Thứ nhất, về việc dường như vào năm 1841 không ai biết nhà thơ Nga thiên tài Mikhail Lermontov, chỉ xin lưu ý độc giả rằng toàn bộ giới phê bình văn học Nga thời ấy, thuộc các khuynh hướng khác nhau, từ Vissarion Belinsky đến Faddey Bulgarin, trong tất cả các tạp chí và almanach văn học của Nga, đã viết về các kiệt tác văn học của Lermontov, nhiều cuộc tranh luận liên tục diễn ra về tác phẩm của ông, vào khoảng năm 1837, Lermontov nghiễm nhiên đã trở thành trung tâm của đời sống văn học Nga.

Thứ hai, nếu quan điểm của các nhà Lermontov học hiện nay (đã biến thành các nhà Martynov học) cho rằng giới quý tộc Nga nửa đầu thế kỷ XIX không biết tên tuổi nhà thơ Lermontov, thì phải thừa nhận sự ngu dốt toàn phần của cái gọi là nền văn hóa quý tộc. Nếu như đối với các công tước, nam tước, Lermontov chỉ là một sĩ quan nhỏ, không có ý nghĩa gì, thì nghĩa là họ không biết, không hiểu văn học Nga, và không quan tâm tới nó. Ngay cả hoàng đế Nikolai I vốn không yêu mến nhà thơ, nhưng đã đọc “Một nhân vật của thời đại chúng ta” và thơ của ông. Shevyryov và Burachok, Belinsky và Bulganin, tất cả các nhà phê bình văn học và nhà chính luận chủ chốt của nước Nga, phái thân Slavơ, phái thân phương Tây thường xuyên trao đổi về tác phẩm của ông, thế nhưng giới quý tộc thân cận, thậm chí những người bạn…lại dường như không biết gì về tài năng vĩ đại của thi sĩ, và không dự đoán được sự bất tử của thơ và văn xuôi của ông.

Trong khi đó, những tác phẩm xuất sắc nhất của Lermontov đều đã được công bố lúc bấy giờ…Hạ thấp người sĩ quan này, giới quý tộc trên thực tế đã hạ thấp chính mình, thể hiện một sự dốt nát toàn diện của giới quý tộc Nga…

Và dường như lúc bấy giờ không ai hình dung được có một nhà thơ vĩ đại lại bị giết trong một cuộc đấu súng. Thậm chí, một người bạn của Lermontov, công tước Vasilchikov, khi được hỏi “Liệu có ai xúi giục Martynov không”, đã trả lời: “Có thể có, tôi mới 22 tuổi, và tất cả chúng tôi lúc bấy giờ không ý thức được Lermontov là người như thế nào. Đối với tất cả chúng tôi ông chỉ là một sỹ quan thông minh và tốt bụng, làm thơ rất hay và giỏi vẽ tranh biếm họa…”

Có thể, trên thực tế, không ai, ngoài các nhà phê bình văn học và các nhà văn thủ đô hiểu sinh thời Mikhail Lermontov là người như thế nào? Tại sao ngay lập tức sau khi nhà thơ qua đời, tại thành phố Pyachigorsk vào tháng 7 năm 1841, cũng chính công tước Vasilchikov đã viết cho bạn mình: “Thật đáng tiếc cho ông! Tại sao những người có thể mang lại lợi ích, thậm chí vinh quang cho dân tộc, Pushkin, Lermontov, lại mất sớm, trong khi đó trên đời có bao nhiêu kẻ trác táng, vô dụng lại sống đến tận già…”?

Điều đáng quan tâm là tại sao các nhà nghiên cứu hiện nay trong tay không có bất cứ bằng chứng mới nào lại bác bỏ logic đầy thuyết phục của tiểu sử gia đầu tiên của Lermontov Pavel Vasikovatov và bắt đầu đồng loạt tìm kiếm bất cứ lý lẽ nào để ủng hộ Nikolai Martynov. Dường như đã xuất hiện những bằng chứng mới về nguyên nhân cuộc đấu súng, hay tính chất của cuộc đấu súng? Sẽ không ai tìm thấy gì đâu. Tất cả những gì đã viết trong những năm đầu sau khi nhà thơ qua đời chính là bức tranh đích thực.

Không thể chấp nhận những ý kiến cho rằng sinh thời ở nước Nga, tầm cỡ tài năng của Lermontov chưa được làm rõ. Những hồi ức của nhiều người đương thời đã chứng minh điều đó. Bá tước Pavel Grabe, một trong những nhà chỉ huy quân sự ở Kavkaz, viết cho đại tá Traskin ngay sau khi nhà thơ qua đời: “Chúng ta, những người Nga, thật bất hạnh. Vừa mới xuất hiện một con người tài năng thì có một chục kẻ hèn hạ đã săn đuổi anh ta…”. Tướng Ermolov còn phản ứng quyết liệt hơn: “ Có thể sát hại bất cứ người nào, dù là quan đại thần hay nhà quý tộc: loại người ấy ngày mai sẽ có vô khối, nhưng những người như Lermontov còn phải chờ đợi lâu…” Nhà thơ, công tước Vyazemsky dường như thay mặt các nhà văn Nga bổ sung: “…nền thơ của chúng ta bị bắn chính xác hơn cả Louis Philippe. Lần thứ hai và không bị trượt…”

Trong bối cảnh hiện nay, khi kẻ bất hạnh Martynov nhận được sự cảm thông của nhiều người, ý kiến của những người bảo vệ danh dự của nhà thơ Nga vĩ đại rất có giá trị. Vì sao hai thế kỷ nay, những mũi tên của sự thù hận, phán xét và lòng đố kỵ cứ  bay tới tấp từ phía kẻ thù của nhà thơ? Vì sao ngay ở chính nước Nga, người ta muôn thuở ghét bỏ các thiên tài Nga? Người thanh niên 27 tuổi ấy đã làm gì nên nỗi, để cho đến nay các cuốn sách của các nhà Lermontov học đầy rẫy những ý kiến cho rằng ông xứng đáng với cái chết đó? Thôi được, những thanh niên quý tộc thời ấy, giống như các fan bóng đá hiện nay, có thể nói rằng ông đã vi phạm “quan niệm” của xã hội thượng lưu của họ. Nhưng khi các giáo sư và tiến sĩ khoa học tóc bạc phơ hiện nay cũng ủng hộ giả thuyết này thì xin hỏi: vị thiên tài trẻ tuổi đã làm điều gì cấm kỵ và tai tiếng đến thế? Tại sao khi Lermontov qua đời tất cả những người đương thời của ông đều viết về một vụ sát hại công khai nhà thơ, rằng ông đã tuyên bố trước sẽ không bắn, còn hiện nay người ta lại tìm kiếm lý do để chứng minh sự vô tội của kẻ đê hèn Martynov?

Có thể nói, với lòng yêu tự do và sự khinh bỉ đối với một bộ phận giới quý tộc tha hóa, Mikhail Yuryevich Lermontov, rất lâu trước các thi sĩ Pháp như Baudelaire, Verlaine hay Rimbaud, đã trở thành “thi sĩ bị nguyền rủa” ở nước Nga… Có nhiều kẻ đã công khai nguyền rủa ông lúc sinh thời cũng như sau khi chết. Xét về quan điểm sống, Lermontov là một người bảo thủ và theo chủ nghĩa quân chủ, nhưng ngay từ thuở thiếu thời, do sự run rủi số phận nào đó, ông đã trở thành người truyền bá những tư tưởng cách mạng nhất.

Nhân dịp kỷ niệm 200 năm ngày sinh của Mikhail Lermontov, hy vọng các nhà nghiên cứu sẽ làm sạch không gian Lermontov khỏi những  trò bịp bợm, đơm đặt và những giả thuyết sai lầm diễn ra suốt trong hai thế kỷ. Trả lại cho nhà thơ vị trí cao cả vốn có của thiên tài dân tộc Nga.

Nguồn: Trần Hậu (Theo zavtra.ru) - Phebinhvanhoc

[1] Ernest de Barante: con trai của đại sứ Pháp ở Petersburg dưới thời Nikolai I, người đã từng đấu súng với M. Lermontov năm 1840.