Từ năm 1971, khi được Nhà xuất bản Kim Đồng in cuốn Những tia nắng đầu tiên, lúc ấy mới 20 tuổi bỡ ngỡ bước vào làng văn , tôi đã được gặp nhà văn Tô Hoài.Tôi còn nhớ rằng khi gặp ông, tôi đã  lúng túng xin lỗi rằng : Đã chưa tặng ông cuốn sách đầu tay của mình. Nhà văn Tô Hoài chỉ cười và  bảo : " Nhà xuất bản họ tặng tôi rồi!". Nói xong, ông cho tôi xem cuốn sách của tôi mà ông đã đọc rất kỹ, gạch bút mầu đỏ vào những câu chữ với nhận xét khen chê chính xác, khiến tôi rất bất ngờ. Nhờ thế mà tôi biết rằng Ông có tầm ảnh hưởng rất lớn với Ban biên tập Nhà xuất bản Kim Đồng và cũng nhận ra Ông rất chăm chú vào câu chữ. Sau này khi đã trở thành biên tập viên làm việc với những bản thảo viết tay của ông, tôi càng hiểu sự tìm tòi, sáng tạo độc đáo về câu, từ tiếng Việt của nhà văn Tô Hoài. Ông không thích sự sáo mòn, dễ dãi trong dùng từ , trong đặt câu. Tô Hoài thích tìm tòi tinh nghịch với những từ thuần Việt và câu nói dân dã…ông đã làm cho những từ bình thường bỗng bật sáng lên ý nghĩa. Có lần Ông nói chuyện, ngày xưa cái xe đạp là cả một gia tài lớn của gia đình, nên người ta không nói : “Mua xe đạp” mà nói “Tậu xe đạp”! Nói ra một từ hay Ông cười như tự thưởng thức cái ý vị hay của từ đó. 

   Nhà văn Tô Hoài không phải là một người cao lớn, nhưng Ông thật là có sức khỏe lao động dẻo dai, đúng như chú Dế mèn : “ Bởi tôi ăn uống điều độ và làm việc có chừng mực nên tôi chóng lớn lắm…” Thời thanh niên trong kháng chiến chống Pháp, ông đã đi bộ xuyên rừng, trèo núi, sống cùng với đồng bào người H’Mông, người Dao, người Tày, Nùng…Nhờ thâm nhập sâu sắc vào thực tế mà vốn là một chàng trai Hà Nội , Ông đã sáng tạo ra những nhân vật người miền núi thật sống động như Mị, A Phủ trong Vợ chồng A Phủ và  cả Kim Đồng, Vừ A Dính những hình tượng để đời cho các thế hệ thiếu nhi Việt Nam. Lúc sinh thời ông vẫn thường nói vui vẻ đại ý: Tôi không chỉ là nhà văn Hà Nội mà tôi còn là nhà văn của đồng bào dân tộc thiểu số!

  Nhưng, trước hết Tô Hoài là Người Hà Nội, ông tên thật là Nguyễn Sen, sinh trưởng ở vùng Nghĩa Đô bên sông Tô Lịch thuộc phủ Hoài xưa, bút danh Tô Hoài của ông ghi  lại nơi sinh quán ấy. Những năm tháng tuổi thơ ở một vùng ven đô đất Thăng Long trù phú với tài năng quan sát thiên bẩm  cậu bé Sen đã  có một tâm hồn giầu có tình yêu thương với muôn loài côn trùng bé nhỏ và cỏ cây hoang dại. Từ vốn sống và vốn ngôn ngữ dân dã tươi tắn Tô Hoài đã sáng tạo nên những truyện loài vật mang đậm mầu sắc nhiệt đới khác hẳn với những tác phẩm của văn học thiếu nhi Âu, Mỹ mang sắc thái lạnh giá của băng tuyết…  không chỉ ở những tác phẩm viết từ khi trẻ tuổi như Dế mèn phiêu lưu ký, Võ sĩ bọ ngựa, Đám cưới chuột…mà tiếp nối sau này với những Đàn chim gáy, Cá đi ăn thề…Đọc truyện nào của nhà  văn Tô Hoài ta cũng nhận ra ngay tài quan sát tinh tế ngoại cảnh lại được biểu hiện theo cách nói, cách nghĩ ngợi thật hóm hỉnh và hơi nghịch ngợm của ông.

    Ông không chỉ ỷ lại những khả năng trời phú về tài quan sát, ông rất chăm đọc sách, đọc báo hàng ngày. Những giờ phút nghe tin ông ra đi mãi mãi mà tôi tưởng như hiển hiện trước mắt hình ảnh của ông trong những năm tháng lao động nghệ thuật miệt mài. Những năm ông ở tuổi 50, 60 , 70  là những năm tháng ông làm việc quên tuổi tác.Bộ ba tác phẩm tiểu thuyết lịch sử Đảo hoang, Nhà Chử, Chuyện Nỏ thần với số lượng hàng vạn chữ, hàng trăm trang sách, nhà văn Tô Hoài đã sáng tạo từ tư liệu lịch sử, từ trí tượng tưởng, từ việc nghiên cứu kỹ càng những phong tục tập quán trong dân gian … rồi kết tạo thành một “bữa cỗ” ngôn từ tiếng Hà Nội. Và, các bạn nên nhớ rằng Ông đã viết tay tất cả các bản thảo đó, viết bằng bút  sắt chấm mực như học trò vậy.

    Không chỉ chăm lo sáng tác cho riêng mình, nhà văn Tô Hoài còn như một người anh cả, một người cha, người ông dẫn dắt đàn em, đàn cháu…Hình ảnh của ông xuất hiện như là “linh hồn” của những sự kiện trong phong trào văn học nghệ thuật nói chung, phong trào Văn học thiếu nhi nói riêng và phong trào Văn học nghệ thuật của thủ đô Hà Nội. Ông là người sáng lập và là chủ tịch đầu tiên của Hội Văn Nghệ Hà Nội sau này là Hội liên hiệp Văn học nghệ thuật Hà Nội.Ông cũng là chủ tịch đầu tiên của Hội đồng Văn học thiếu nhi – Hội Nhà văn Việt Nam.

    Với các nhà văn trẻ, vừa có tác phẩm mới ra đời, ông thường tự tìm đọc và có những nhận xét kịp thời khá chính xác mà có khi ông chưa có dịp được trực tiếp gặp tác giả.Trong phong trào Văn học Hà Nội thời đổi mới, nhà văn Tô Hoài rất yêu quý trân trọng những tài năng như Hồ Anh Thái, Nguyễn Việt Hà… Trong phong tràoVăn học thiếu nhi cả nước vào cuối những năm 80 , khi nhà văn Nguyễn Nhật Ánh xuất hiện trên văn đàn, dư luận Hà Nội còn có nhiều ý kiến khen chê , nhà văn Tô Hoài đã khẳng định: “Cậu ấy viết được đấy, viết vui được như thế đâu có dễ.”. Còn nhớ những năm tháng đầu thời kỳ đổi mới khi những ý kiến về Tranh truyện chưa ngã ngũ, nhà văn Tô Hoài đã ủng hộ sự đổi mới văn học thiếu nhi. Ông đã tham gia đón tiếp họa sĩ Fujiko. F. Fujio tác giả bộ truyện tranh Doraemon và đã góp phần danh tiếng làm nên uy tín của Quỹ hỗ trợ giáo dục trẻ em Việt Nam mang tên Doraemon.

   Sống một cuộc đời khá trường thọ, từ những năm tháng tuổi trẻ hoạt động trong phong trào Văn hóa cứu quốc, nhà văn Tô Hoài đã không chỉ là một nhà văn lớn tác giả những tác phẩm độc đáo để đời làm rạng danh văn học Việt Nam, hơn thế ông còn là một nhà hoạt động văn hóa xã hội có tầm ảnh hưởng sâu rộng…

    Vẫn biết từ vài năm nay, nhà văn tuổi đã cao, sức đã cạn, lẽ tử sinh là lẽ thường… thế mà khi nghe tin nhà văn Tô Hoài đã từ trần, lòng tôi bỗng thấy một khoảng trống trải vô hạn…Như một gia đình vắng mặt một người ông, như một khu vườn rộng mất đi một cây đa lớn …Để rồi khi cầm trên tay các tác phẩm của ông, tôi bỗng hiểu rằng: Cái chết chỉ có nghĩa là giã từ cõi tạm, hình như nhà văn Tô Hoài vẫn đang cười tủm tỉm và…an nhiên vào cõi bất tử.

LPL- 7/7/2014.

Theo Lê Phương Liên - Van.vn