Chiều 4/6, tôi đến thăm họa sĩ Tô Ngọc Thành để kiếm tìm tư liệu về danh họa Tô Ngọc Vân đặng kịp viết bài nhân kỷ niệm 55 năm Ngày nhà danh họa hy sinh trên đèo Lũng Lô mùa hè năm 1954. Trong câu chuyện, họa sĩ Tô Ngọc Thành, người con thứ đồng thời là người duy nhất theo nghiệp cha cho biết vừa có một người ở Nam Định tên là Trần Trung Kỳ viết thư gửi chuyển phát nhanh đến nhờ tôi thẩm định hộ bạn anh ấy là Lưu Khải Hưng bức tranh hiện đang là vật sở hữu vô giá của gia đình.

Nói rồi anh Thành cho tôi xem bức ảnh chụp tác phẩm bằng chất liệu sơn dầu. Bức họa đã cũ, hoen ố nhiều chỗ mô tả một ngôi chùa Khmer, giữa bức ảnh chỉ có một nhà sư, đứng trước ngôi chùa cổ, sau chùa có tháp mộ. Vì đã tồn tại trên 70 năm nên bức vẽ đã bị hư hỏng một phần. Đặc biệt phần tên tác giả hiện đã bị cắt xén do tranh bị sờn mép, mối mọt xâm thực. Kèm theo ảnh bức họa là lá thư.

Bức thư viết:

NĐ ngày 3-6-2009.

Anh Tô Ngọc Thành thân mến

Anh Lưu Khải Hưng ở 180C Hoàng Văn Thụ, TP Nam Định đang sở hữu một bức tranh phong cảnh chất liệu sơn dầu, khuôn khổ hiện tại 40x37cm đã bị tháo khỏi khung vải và xén bớt mỗi chiều vài phân do mép tranh sờn rách.

Đây là bức sơn dầu vẽ cảnh một ngôi chùa ở Campuchia. Theo lời anh Hưng, đây là bức họa do bố anh Hưng để lại. Bố anh Hưng tên là Lưu Thanh Ngẫu, một nhà tư sản Hoa kiều sống ở Hà Nội và mua bức tranh này năm 1938 ở nhà đấu xảo Hà Nội.

Anh Hưng nói là chữ ký trên tranh là của Tô Ngọc Vân, nay chữ ký không còn nữa, vì thế anh Hưng muốn nhờ anh thẩm định đây có phải là bức tranh của họa sĩ Tô Ngọc Vân hay không.

Theo tôi nhận định đây là bức tranh của một trong hai họa sĩ Trường CĐMT Đông Dương Tô Ngọc Vân hoặc Trần Bình Lộc, vì: Một là, khuynh hướng trở về với thực tại nên thơ khá rõ. Hai là, lối vẽ tinh giản chú trọng giải quyết toàn bộ hơn là chi tiết. Ba là, màu sắc nhẹ nhàng tinh tế. Bốn là, chỉ có ông Vân và ông Lộc đi Campuchia sáng tác.

Tôi nghiêng về ý kiến cho rằng đây có thể là sáng tác của Tô Ngọc Vân thời kỳ ông ở Nông Pênh do bút pháp và màu sắc có thể nhận ra gần gũi với các tranh sơn dầu của Tô Ngọc Vân còn lại mà tôi đã được xem. Đáp án cuối cùng và có trọng lượng là ý kiến của anh. Những điều tôi nói ra ở trên cũng chỉ để bày tỏ ý kiến riêng.

Nếu quả thật đây là "đứa con tinh thần" lưu lạc của cụ Vân nay tìm lại được thì sẽ là điều rất thú vị, biết đâu chẳng là cuộc hạnh ngộ lớn. Còn nếu không phải, anh và gia đình hãy thể tất cho sự mạo muội của tôi. Tôi gửi kèm theo bức thư này là bức ảnh chụp lại bức tranh đã mô tả ở trên. Chờ hồi âm của anh thì anh Hưng, người chủ sở hữu bức tranh sẽ mang bản chính lên Hà Nội cho anh xem. Nhờ anh xác minh tác giả họa phẩm này là ai…

Theo họa sĩ Tô Ngọc Thành, đúng là có thời gian khoảng năm 1935 họa sĩ Tô Ngọc Vân từng sang Campuchia. Cụ sang đấy để đi thực tế sáng tác, từng gặp cựu hoàng Bảo Đại hay gặp Xihanúc, rồi từng tham gia dạy vẽ ở Trường Mỹ thuật Xihanúc… Bức vẽ đúng là tả cảnh chùa Khmer, nhưng không biết là chùa nào, có phải là chùa ở Campuchia như lá thư nhắc đến. Tên tác giả đã không còn. Phong cách hội họa hay bút pháp tả chân.

Bây giờ để giám định bức vẽ có phải là tác phẩm của Tô Ngọc Vân hay không, vẽ vào năm nào và tham gia đấu xảo ở Hà Nội năm nào thật không dễ. Không thể khẳng định đây là bức vẽ của ai, khi bút pháp mỗi người có thay đổi theo thời gian. Lại còn nhân chứng. Cuộc đấu xảo năm 1938 ấy Tô Ngọc Vân đem triển lãm mấy bức, gồm những bức nào… Đó là một câu hỏi cần giải đáp để làm cơ sở tìm lại lai lịch bức tranh trên.

Nghe nói bức tranh ấy được một người nước ngoài đến ra giá 100.000 USD nhưng với một điều kiện kèm theo là phải xác minh đúng Tô Ngọc Vân là tác giả và cung cấp xuất xứ bức vẽ.

Quả thực là nếu bức vẽ kia đúng là của tác giả Tô Ngọc Vân thì đây lại là một kiệt tác nữa mới tìm thấy của ông. Điều đáng tiếc là bức họa nay đã bị hoen ố nhiều chỗ. Tên tác giả cũng đã bị mất do cắt xén phần mép tranh bị sờn rách, thành thử giá trị tác phẩm thật khó lòng định đoạt. 

Họa sĩ Tô Ngọc Thành cho biết, để khẳng định tác giả bức tranh thì rất khó. Bức vẽ đã hư hỏng nặng, đặc biệt phần tên tác giả đã bị mất, nên khó có thể đưa ra bất kỳ kết luận nào, dù có thể phong cách tác phẩm gần gũi với cách vẽ, màu sắc hay cả cách vẽ màu, cách tổ chức vải vẽ v.v…
 
                                                                                                        Theo CAND