Tình bạn đồng hành cùng chúng ta bất kể không gian thời gian

Nghiên Cứu & Bình Luận

11:01 | 06/10/2022

HẠNH NGUYÊN

Tình bạn đồng hành cùng chúng ta bất kể không gian thời gian

Ảnh: tư liệu

Theo Julia Kristeva, “tất cả các văn bản đều đang trò chuyện với các văn bản khác”. Mỗi văn bản đều không còn có tính nguyên bản, mà nó là “sự lắp ghép” từ những “mảnh ghép” đã tồn tại trước đó. Trong tất cả các loại liên văn bản, có loại Tình cờ liên văn bản - tác giả không chủ đích tạo ra những kết nối với các tác phẩm khác. Tuy vậy, nhờ sự nối kết của người đọc, các văn bản phát huy lẫn nhau, cùng tạo ra những ý nghĩa làm nên một “bức tranh nghệ thuật” rộng lớn, giàu giá trị.

Bằng việc soi chiếu một số đoạn trích thuộc các tác phẩm khác nhau dưới lý thuyết liên văn bản, người viết một lần nữa muốn khẳng định “tính liên hệ, tính liên kết và sự phụ thuộc lẫn nhau trong đời sống văn hóa hiện đại”; để từ đó góp phần đưa ra một cách tiếp nhận văn bản trong chương trình Ngữ văn cấp THCS thú vị hơn, đầy đủ hơn và sâu sắc hơn. Khi mỗi tác phẩm đều không còn nguyên bản hay độc lập, độc giả có thể dùng tầm đón nhận, sự hiểu biết của mình về thế giới văn chương để liên hệ những chủ đề mà mình muốn hiểu rõ. Từ đó mỗi người có thể nhận thấy sự giăng mắc nhẹ nhàng mà sâu sắc về tư tưởng của những tác giả, sự lấp lánh vẻ đẹp các tín hiệu nghệ thuật qua các sáng tác của họ đâu đó trên khắp thế gian, nối kết châu lục và nối kết quá khứ - hiện tại - tương lai.

Ở đây, người viết muốn dựa vào lý thuyết liên văn bản để tiếp cận chủ đề tình bạn qua một số đoạn trích thuộc chương trình Ngữ văn 6, 7 (bộ Kết nối tri thức và cuộc sống) từ các tác phẩm quen thuộc với bạn đọc: Dế Mèn phiêu lưu ký (Tô Hoài - văn học Việt Nam - 1941), Hoàng tử bé (Antoine de Saint Exupéry - văn học Pháp - 1943) và Tốt-tô-chan bên cửa sổ (Kuroyanagi Tetsuko - văn học Nhật Bản - 1981). Hẳn nhiên, chủ đề của mỗi tác phẩm không chỉ là tình bạn. Song tình bạn lại là vấn đề cốt lõi mà những người biên soạn SGK muốn hướng đến. Trong phạm vi bài viết này, người viết muốn khai thác sâu cách thể hiện tình bạn, giá trị tình bạn qua các đoạn trích dành cho học sinh lớp 6, 7. Không còn là những bài dạy - học rời rạc, khi dùng lí thuyết liên văn bản, những văn bản ấy cùng nhau làm nên một bức tranh tình bạn lấp lánh sắc màu, đa tầng ý nghĩa thông qua các tín hiệu nghệ thuật.

1. Tình bạn “đưa đường dẫn lối”

Trong chủ đề Tôi và các bạn (sách Ngữ văn 6, tập 1), hai trích đoạn từ Dế Mèn phiêu lưu ký của Tô Hoài và Hoàng tử bé của S. Exupéry đã làm rõ giá trị cao đẹp của tình bạn đối với mỗi người. Độc giả dễ dàng nhận thấy tính liên văn bản của hai trích đoạn này qua cặp hình tượng nhân vật, diễn biến câu chuyện và thông điệp nghệ thuật.

Dế Mèn và Dế Choắt vô tình trở thành hàng xóm của nhau, cũng như hoàng tử bé vô tình gặp con cáo. Tình huống truyện ở cả hai đoạn trích là minh chứng cho một vấn đề: tình bạn có những khởi xuất bất ngờ, tự nhiên. Tuy vậy, để có được tình bạn “đưa đường dẫn lối”, mỗi tác giả lại có cách thể hiện riêng.

Thấy anh hàng xóm gầy còm ốm yếu, Dế Mèn trịch thượng gọi là Dế Choắt; rồi lớn tiếng quở trách khi sang chơi và thấy “nhà cửa tuềnh toàng luộm thuộm”. Thật ra, ban đầu, Dế Mèn kẻ cả, “ở vai trên” và cho mình cái quyền được khinh khi anh bạn hàng xóm. Dế Choắt cũng tự biết mình “nghèo sức”, cũng đã nhờ vả tha thiết Dế Mèn, mong được đào một cái ngách sang bên nhà “anh bạn cường tráng” để khi gặp nguy có chỗ trú thân. Dế Mèn ngông nghênh tự đắc không bao giờ nghĩ, sự từ chối thẳng thừng của mình lúc đó, cộng với cái thói hay “nghịch ranh” - trêu chị Cốc, đã gây ra một hậu quả khiến bản thân phải ân hận suốt đời: Dế Choắt chết vì bị chị Cốc mổ mấy cái liền.

Hình tượng Dế Choắt vốn ban đầu khá mờ nhạt, song đến cuối đoạn trích lại trở thành một người bạn quý giá vì lòng bao dung và sự sâu sắc trong phút hấp hối. Những tưởng Dế Choắt chỉ an phận vậy thôi, nhưng đằng sau sự “nghèo sức” đó, là cả chiều sâu chiêm nghiệm cuộc đời, để lại cho Dế Mèn lời trăng trối có giá trị thức tỉnh: “Thôi, tôi ốm yếu quá rồi, chết cũng được. Nhưng trước khi nhắm mắt, tôi khuyên anh: ở đời mà có thói hung hăng bậy bạ, có óc mà không biết nghĩ, sớm muộn cũng mang vạ vào mình đấy.”¹. Cái Dế Mèn có được là “bài học đường đời đầu tiên” vô cùng thấm thía, mãi không thể quên bên cạnh sự hối hận muộn màng. Dù chưa bao giờ thật sự xem Dế Choắt là một người bạn, Dế Mèn hẳn đã tự hiểu rằng, anh bạn hàng xóm chính là người đầu tiên “đưa đường dẫn lối” cho mình trong những bước chân vào đời vụng dại thời niên thiếu. Nhờ có Dế Choắt với lời trăng trối sâu sắc trong giây phút hấp hối, Dế Mèn mới hiểu rõ hơn, không bao giờ được xem thường người khác bởi vẻ bề ngoài; không bao giờ được tự cao tự đắc với những gì mình đang có; không bao giờ được hung hăng bậy bạ trêu chọc người khác mà không màng đến hậu quả; cũng không bao giờ được nghèo sự cảm thông, nghèo sự hiểu biết; và phải tự mình điều chỉnh lối sống bằng trải nghiệm của chính mình.

Không mang không khí căng thẳng, kịch tính như Bài học đường đời đầu tiên, đoạn trích Nếu cậu muốn có một người bạn mở ra một không gian rộng lớn với tình bạn hồn nhiên, bất ngờ mà sâu sắc giữa chàng hoàng tử bé ở hành tinh xa xôi B612 với con cáo - loài vật quen thuộc ở Trái đất.

Ngay trong cuộc gặp gỡ tình cờ, hoàng tử bé ngây thơ “xin chào” kèm lời khen “bạn dễ thương quá” dành cho con cáo. Chính lời chào lịch sự này, chính thái độ đầy tôn trọng và chân thành này của hoàng tử bé đã khiến con cáo - một con vật vốn tinh ranh trở nên hiền hòa và thân thiện. Hoàng tử bé dường như đã cảm hóa con cáo bằng chính sự hồn nhiên, chân thật của mình. Vậy nên, rất tự nhiên, con cáo “đưa đường dẫn lối” để hoàng tử bé hiểu về tình bạn, có được (những) người bạn.

Đầu tiên, tình bạn là sự “cảm hóa” - “làm cho gần gũi”. Chính sự gần gũi sẽ tạo nên tình cảm chân thành sâu sắc, giúp bạn phân biệt được dễ dàng người bạn của mình giữa hàng triệu triệu người khác; giúp bạn yêu cả những điều vốn tưởng không liên quan: “Bởi vậy, nếu bạn cảm hóa mình, xem như đời mình đã được chiếu sáng. Mình sẽ biết thêm một tiếng bước chân khác hẳn mọi tiếng bước chân khác… Và nhìn xem! Bạn thấy không, cánh đồng lúa mì ở đằng kia? Mình không ăn bánh mì. Lúa mì chẳng có ích gì cho mình… nhưng bạn có mái tóc vàng óng… Lúa mì óng ả sẽ làm mình nhớ đến bạn. Và mình sẽ thấy thích tiếng gió thổi trên đồng lúa mì…”².

Và rồi con cáo tiếp tục “đưa đường dẫn lối” cho cậu bạn hoàng tử bé của mình. Muốn “cảm hóa”, thì phải “rất kiên nhẫn”. Ban đầu hãy xích lại gần một chút. Mỗi ngày sẽ xích lại gần hơn. Bởi chính thời gian mà bạn bỏ ra cho ai đó sẽ khiến người đó quan trọng đối với bạn. Và bạn phải “có trách nhiệm mãi mãi với những gì bạn đã cảm hóa”.

Vậy là, con cáo đã nhẹ nhàng dẫn dắt hoàng tử bé, từ chỗ chỉ là một người chưa từng hiểu ý nghĩa sự gắn bó giữa bông hồng của mình với chính mình, đi đến chỗ thấu hiểu sâu sắc về tình bạn. Hóa ra, tình bạn là tự nhiên, là chân thành, là kiên nhẫn, là biết hy sinh thời gian quý giá của bản thân, và nhận ra được bạn mình giữa muôn vàn người khác bởi từ thẳm sâu đã yêu quý từng đặc điểm thuộc về bạn. Và hơn hết, tình bạn là sự chung thủy. Tình bạn được nhìn thấy bằng sự tinh nhạy của trái tim: “Người ta chỉ thấy rõ bằng trái tim. Điều cốt lõi vô hình trong mắt trần”.

Chính sự tình cờ liên văn bản đã khiến hai đoạn trích thuộc tác phẩm từ hai châu lục xa xôi xích lại gần nhau để cùng thì thầm với độc giả những câu chuyện đẹp nhất về tình bạn. Tình bạn, dù khởi xuất không mấy thuận tiện, kết thúc không mấy tốt đẹp như trong Bài học đường đời đầu tiên, thì cũng đã mang giá trị “đưa đường dẫn lối”. Và tình bạn, thật tự nhiên xuất hiện khi người ta trân trọng nhau, lắng nghe nhau, nên cuối cùng, dù có chia li - “mình sẽ khóc mất”, thì sự quý giá của nó cũng khiến mỗi người tình nguyện khát khao “muốn có một người bạn” đúng nghĩa. Một người bạn đúng nghĩa luôn đem lại cho ta những bài học sâu sắc nhất về cuộc đời.

2. Tình bạn vượt qua khó khăn, luôn bao dung và thấu hiểu

Trong chủ đề Bầu trời tuổi thơ (sách Ngữ văn 7 tập 1), người biên soạn đã đưa vào văn bản Ngôi nhà trên cây (trích từ tác phẩm Tốt-tô-chan bên cửa sổ của nữ văn sĩ người Nhật K. Tetsuko). Cũng với cặp đôi nhân vật đồng hành, Ngôi nhà trên cây thật sự mang tính liên văn bản với hai trích đoạn Bài học đường đời đầu tiên và Nếu cậu muốn có một người bạn.

Không bắt đầu với một tình bạn “miễn cưỡng” như Bài học đường đời đầu tiên, nhưng Ngôi nhà trên cây cũng tạo tình huống tự nhiên để cặp đôi nhân vật Tốt-tô-chan và Ya-sư-a- ki-chan quen biết nhau rồi trở thành bạn. Điều đáng nói về sự “tình cờ liên văn bản” của hai trích đoạn này chính là, sau quá trình “vượt khó”, mỗi người mới nhận ra tính chân thực của tình bạn.

Ở đoạn trích Bài học đường đời đầu tiên, đó là lòng bao dung của Dế Choắt đối với Dế Mèn sau biến cố bị chị Cốc mổ trúng lưng. Vượt qua sự đau đớn, trong phút hấp hối, Dế Choắt vẫn nói với Dế Mèn những lời chân tình, thấm thía. Còn ở Ngôi nhà trên cây, đó là chặng đường không dài nhưng đầy khó khăn của Tốt-tô-chan trong việc “mời” Ya-sư-a-ki- chan lên cái cây của mình. Cậu bé bại liệt cả tay lẫn chân, di chuyển vô cùng khó khăn, không bao giờ nghĩ mình có thể ngồi vắt vẻo trên một nhánh cây để nhìn ngắm xung quanh như các bạn; bỗng bất ngờ, một ngày, bằng sự cố gắng hết sức của cô bạn Tốt-tô-chan nhiệt tình, tốt bụng và thông minh, đã thực hiện được mong ước gần như là không tưởng. Từ cái thang dựa vào thân cây, cho đến cái thang gấp vững chắc, đã là một sự cố gắng. Và cuối cùng là cảnh tượng “chắc chắn người lớn sẽ hét toáng lên khi trông thấy”: Tốt-tô- chan đã ở bên chạc cây, Ya-sư-a-ki-chan ở bậc trên cùng của chiếc thang; và từng tí một, cô bé dũng cảm đã kéo bạn mình sang chạc cây bằng tất cả sức lực cùng sự nhiệt thành lẫn liều lĩnh của mình. Chưa bao giờ Ya-sư-a-ki- chan có thể nhìn thấy những cảnh vật như thế trong đời nếu không có sự quyết tâm vượt khó của cô bạn Tốt-tô-chan.

Là sự tình cờ liên văn bản, hai đoạn trích cho chúng ta thấy được, bạn là người sẽ mang lại điều bất ngờ cho ta, mở mang tầm mắt cho ta, sau những phút giây vượt khó bởi vì bạn luôn bao dung và thấu hiểu ta. Dù ta đã từng không tốt với bạn (Dế Mèn coi khinh Dế Choắt); hay dù ta có thể khiến bạn mệt nhọc đến mức tưởng như bất lực để phải òa khóc (cậu bạn bại liệt của Tốt-tô-chan dường như không thể trèo lên cây), thì mỗi người còn lại vẫn đủ bao dung, vị tha để thấu hiểu. Dế Choắt, trong những giây phút cuối của mình vẫn đủ bao dung để thấu hiểu Dế Mèn cần một bài học sâu sắc để tiếp tục sống trên đời. Tốt-tô-chan vị tha để thấu hiểu nỗi mong ước tưởng chừng không bao giờ thành hiện thực của Ya-sư-a-ki-chan là được nhìn ngắm cảnh vật ở trên cao như bao bạn khác.

Còn với đoạn trích Nếu cậu muốn có một người bạn, con cáo đã luôn thấu hiểu bạn mình: hiểu rằng hoàng tử bé cô độc ở vùng đất mới cần biết về tình bạn và muốn có một người bạn đích thực. Con cáo đã vị tha vô cùng khi khuyến khích hoàng tử bé “cảm hóa” mình, để mình thật sự yêu mến chàng hoàng tử tí hon khiến chàng ấy thấu hiểu cảm giác “có một người bạn”; và rồi chấp nhận buồn đau khi cả hai phải rời xa nhau:

Cứ thế, hoàng tử bé cảm hóa con cáo. Khi gần đến lúc phải ra đi, con cáo nói:

- A!... Mình sẽ khóc mất.

- Lỗi do bạn đó - hoàng tử bé nói - mình không muốn làm bạn đau lòng chút nào, nhưng bạn lại muốn mình cảm hóa bạn…

- Tất nhiên rồi - con cáo nói.

- Nhưng bạn sẽ khóc - hoàng tử bé nói - vậy thì bạn chẳng được gì cả.

- Mình được chứ - con cáo nói - bởi vì còn đồng lúa mì.³

Cái mà cả con cáo lẫn hoàng tử bé nhận được dĩ nhiên là một tình bạn đúng nghĩa và một người bạn ý nghĩa. Nhưng rõ ràng con cáo đã biết trước buồn đau, mà vẫn thấu hiểu và tình nguyện vượt qua nỗi buồn chia li vì người bạn hoàng tử bé của mình. Thậm chí con cáo còn bình thản đón nhận tất cả trong sự thấu hiểu sâu sắc ấy, để điềm nhiên khẳng định mình sẽ mãi yêu đồng lúa mì, vì đồng lúa mì vốn vàng óng - vàng óng như tóc cậu bạn bé xinh.

Các nhà văn hẳn nhiên không biết nhau, song họ đã cùng tình cờ liên văn bản qua hình tượng cặp nhân vật sóng đôi, bằng cách này hay cách khác cùng khẳng định giá trị vượt khó, bao dung và thấu hiểu của tình bạn đối với mỗi người; để cuối cùng, những độc giả tinh nhạy có thể thấu suốt được một sự liên kết nhẹ nhàng như tơ mà lại vô cùng bền chặt, ý nghĩa giữa các đoạn trích - tác phẩm. Những sợi tơ liên kết đó tình cờ đã cùng nhau dệt nên một tấm tranh lụa quý giá đa màu sắc về tình bạn và ý nghĩa sâu sắc của một người bạn chân thực.

Lời kết

Ba văn bản Bài học đường đời đầu tiên, Nếu cậu muốn có một người bạn, Ngôi nhà trên cây thuộc chương trình Ngữ văn 6, 7 bộ Kết nối tri thức với cuộc sống, chung quy, đều nói về giá trị - ý nghĩa của tình bạn đối với mỗi người. “Lời thì thầm” của tác giả ẩn đằng sau những cặp hình tượng nhân vật song hành, những tình tiết giản đơn mà đầy dụng công, những câu thoại hồn nhiên mà rất sâu tầng tầng ý nghĩa. Độc giả nhỏ tuổi - là học sinh - có thể nhìn nhận đúng đắn về người bạn và tình bạn; độc giả lớn tuổi có thể chiêm nghiệm để thấy giá trị của tình bạn trong cuộc đời vốn lắm thăng trầm. Tô Hoài, S. Exupéry, K. Tetsuko hẳn chưa bao giờ nghĩ, cảm quan về tình bạn của mình lại đồng điệu đến như vậy, khi vượt qua không gian, thời gian để cùng ngợi ca tình bạn đích thực, người bạn đích thực.

H.N
(TCSH46SDB/09-2022)

-----------------------------------
¹ Bài học đường đời đầu tiên, SGK Ngữ văn 6 bộ Kết nối tri thức với cuộc sống, tập một, trang 18.
² Nếu cậu muốn có một người bạn, SGK Ngữ văn 6 bộ Kết nối tri thức với cuộc sống, tập một, trang 22, 23.
³ Nếu cậu muốn có một người bạn, SGK Ngữ văn 6 bộ Kết nối tri thức với cuộc sống, tập một, trang 23, 24.

Các bài mới

Văn chương như là đức tin tôn giáo (08/11/2024)

Phản ánh và sáng tạo (28/10/2024)

Về bản Nôm Kim Vân Kiều tân truyện 金雲翹新傳, Liễu Văn Đường khắc in năm 1880 mới được phát hiện (07/10/2024)

Giản Tư Hải - Ngọn hải đăng của truyện trinh thám Việt Nam đầu thế kỷ XXI (06/09/2024)

Kiểm duyệt sách ở Trung Kỳ trước năm 1945 (16/08/2024)

Những nét tương đồng giữa Phan Bội Châu và Trần Thiên Hoa qua một số tác phẩm (06/08/2024)

Mấy nét về màu sắc dân tộc ở trong sáng tác của Thạch Lam(1) (19/07/2024)

Đi một vòng Trái Đất lại về bên trẻ thơ qua mùa Hè, Thu, Đông, tuần hoàn Xuân sẽ đến (28/06/2024)

Trần Huy Liệu với báo chí (19/06/2024)

Ý nghĩa của “vắt nóc” trong Truyện Kiều (10/06/2024)

Các bài đã đăng

Thức quà ấu thơ (27/09/2022)

Phạm Quỳnh - Nhà phê bình bách khoa, khai sáng với thân phận thuộc địa (12/09/2022)

Tính dân tộc trong văn học nghệ thuật hiện đại (29/08/2022)

Người đương thời bình luận Thơ mới xứ Huế trên ‘Tràng An báo’ (1935 - 1945) (09/08/2022)

“Mây ngàn” hay “mây nhàn” - Đâu là nguyên lời nguyên ý của Nguyễn Du trong Truyện Kiều? (01/08/2022)

Bàn thêm về thuật ngữ 'Đan Dương' (20/07/2022)

Một số tư liệu về Nguyễn Chí Thanh trên nhật báo ‘Quyết Chiến’, giai đoạn từ tháng 9/1945 đến tháng 11/1946 (05/07/2022)

Cảm nghĩ về thơ hôm nay (17/06/2022)

Cảnh quan và tâm tưởng trong Thơ mới nhìn từ ‘thực thể biển’ (10/06/2022)

Thủ pháp nghệ thuật “lạ hóa” trong thơ (03/06/2022)

Tạp chí Sông Hương

Số 428 (T.10-24)

Số Đặc Biệt (T.9-24)

» Năm 1983

» Năm 1984

» Năm 1985

» Năm 1986

» Năm 1987

» Năm 1988

» Năm 1989

» Năm 1990

» Năm 1991

» Năm 1992

» Năm 1993

» Năm 1994

» Năm 1999

» Năm 2000

» Năm 2001

» Năm 2002

» Năm 2003

» Năm 2004

» Năm 2005

» Năm 2006

» Năm 2007

» Năm 2008

» Năm 2009

» Năm 2010

» Năm 2011

» Năm 2012

» Năm 2013

» Năm 2014

» Năm 2015

» Năm 2016

» Năm 2017

» Năm 2018

» Năm 2019

» Năm 2020

» Năm 2021

» Năm 2022

» Năm 2023

» Năm 2024

Góc ảnh đẹp

Bạn đọc nhiều

Học viện Âm nhạc Huế khai giảng năm học mới và trao bằng tốt nghiệp

ĐÓN ĐỌC TẠP CHÍ SÔNG HƯƠNG SỐ 428, THÁNG 10 - 2024

Sushi(1)

Kỳ nghỉ phép thứ bảy

Chuyện một “công tử” Huế từ cửa Ngọ Môn đến Thành Hà Nội

Quảng cáo

Tòa soạn: 09 Phạm Hồng Thái, thành phố Huế
Điện thoại: 0234. 3686669 (Trị sự) - 3822338 (VP) - 3846066
Ban Biên tập: songhuongtapchi@gmail.com
Ban Trị sự: tapchisonghuong.vn@gmail.com