“Lịch sử là sự khẳng định sinh ra ở điểm giao nhau giữa sự không hoàn hảo của ký ức và sự thiếu hụt về tư liệu” – trong The Sense of an Ending (tạm dịch Dự cảm về một đoạn kết), cuốn tiểu thuyết vừa đoạt giải Man Booker năm 2011 của Julian Barnes, cậu học trò Adrian đã trả lời câu hỏi “Lịch sử là gì?” của thầy giáo như thế. Adrian mượn cái chết của Robson, một người bạn cùng lớp – một cậu trai tự tử sau khi làm cho bạn gái có bầu – để minh hoạ câu trả lời của mình. Cậu đặt câu hỏi: “Chúng ta biết cậu ta đã chết, biết cậu ấy có bạn gái, biết bạn gái cậu ấy có bầu, nhưng liệu chúng ta biết gì hơn về cái chết đó? Cậu ta để lại lời nhắn nào? Lời nhắn đó có còn hay bị huỷ? Liệu Robson có động cơ nào khác? Liệu đứa con có đúng của cậu ta? Dù sự kiện chỉ mới xảy ra, mọi người không biết chắc đâu là sự thật. Rồi 50 năm sau, khi ai đó muốn viết về cái chết của Robson, khi ba mẹ cậu ta đã qua đời và bạn gái cậu ta cũng biến mất thì sao?” Thầy giáo của Adrian trả lời rằng Adrian đã đánh giá thấp lịch sử và các sử gia, vì các sử gia luôn phải đương đầu với vấn đề thiếu chứng cứ trực tiếp. Tuy vậy, có nhiều cách để tìm hiểu lịch sử, xác định sự thật; ví dụ trong trường hợp này, họ có thể truy tìm hồ sơ giám định pháp y, tìm xem Robson có để lại nhật ký hoặc thư từ nào không, rồi phúc đáp của cha mẹ cậu cho các thư chia buồn cũng có thể cung cấp manh mối... Bằng cách đó, các sử gia có thể phục dựng lịch sử cái chết của Robson.

Tony, nhân vật chính xưng tôi trong The Sense of an Ending, bạn thân của Adrian, ở tuổi về hưu, đã ứng dụng câu trả lời của thầy giáo lịch sử năm nào để đương đầu với sự không hoàn hảo của trí nhớ (Tony hoàn toàn quên mình đã viết một lá thư kinh khủng như thế nào cho Adrian và bạn gái cũ của mình và là bạn gái của Adrian khi đó) và sự thiếu hụt về tư liệu (cuốn nhật ký của Adrian mà Tony chỉ được đọc mỗi một trang) để phục dựng lịch sử cái chết của Adrian. Cuộc tìm hiểu đó không thiếu những ngoắt ngoéo khiến người đọc bất ngờ vào phút chót, nhưng phát hiện lớn nhất có thể là dù sống cả đời người ta cũng chẳng hiểu gì về cuộc đời cả.

Tuy nhiên, để viết một cuốn sách như thế này, người viết cần có một sự hiểu đời sâu sắc. Trong tiểu thuyết mới nhất này, Julian Barnes cho thấy mình vừa có dáng vẻ của một giáo sư về cuộc đời – cuốn sách có quá nhiều điều để người đọc chiêm nghiệm – vừa có phong thái của một bác sĩ thực hiện những cuộc vi phẫu: ngôn ngữ của ông là một thứ ngôn ngữ với độ chính xác cực kỳ cao. Bản thân cuốn sách, một tiểu thuyết không quá dài nhưng đích thực là tiểu thuyết do hàm lượng cuộc đời đầy ắp của nó, cũng có dáng dấp của một truyện ngắn khi dường như không có chi tiết thừa. Đọc The Sense of an Ending, có thể ta không biết chắc mình hiểu tất cả những gì tác giả định nói, nhưng có một điều ta biết chắc: sẽ phải đọc lại ngay khi vừa đọc xong.

Man Booker 2011 là giải thưởng quá xứng đáng cho The Sense of an Ending, một cuốn sách được viết quá đẹp để ban giám khảo có thể quyết định khác. Thực tế, ban giám khảo chỉ mất nửa tiếng đồng hồ để đi đến quyết định này. Julian Barnes, một gương mặt quan trọng của văn học Anh đương đại, còn là tác giả ba tiểu thuyết khác từng lọt vào chung khảo giải thưởng Man Booker: Flaubert’s Parrot (Con vẹt của Flaubert, 1984), , (Anh quốc, Anh quốc, 1998) và Arthur & George (2005).

                                                Theo Lâm Vũ Thao - SGTT