Ở đó cuồn cuộn những dấu ấn vừa cụ thể, vừa huyền hoặc, vừa khát khao với những sáng tạo không gian đa chiều, nhiều ẩn ức, ẩn dụ, mang đến cho nghệ thuật được tự sáng một đời sống riêng mang tính định phận. Lại như một sự tự thức, giữ gìn, ủ cất ánh sáng lung linh, hoan hội.

Từ đáy tiềm thức, bản thân người viết bài này cũng mong muốn đời sống nghệ thuật tạo hình Bắc Miền Trung hằn sâu yếu tố nhân văn để đến với sự hình thành một cách toàn diện, ví như một quỹ đạo nội phá liên chuyển, thét cao bởi sự rung cảm cho hoạt động nghệ thuật nở rộ, trào dâng, sung mãn.

Nghệ thuật đương đại Bắc Miền Trung do trực cảm ngự trị, do xúc cảm, tâm cảm, do tình cảm ngự trị. Một nền nghệ thuật có thể đã mang đậm một dấu ấn riêng biệt, từ nay thoạt nhìn không thể nhận diện khác và điều đó dường như đang làm nên dáng dấp nghệ thuật Bắc Miền Trung.

1. Quan niệm và sự cảm thụ trong nghệ thuật

Mỗi nền nghệ thuật luôn tái lập cái bản sắc riêng trong quá trình hòa nhập có sàng lọc giá trị chung của nhân loại. Tuy hình dung vấn đề là như vậy, nhưng không dễ dàng đưa ra quy kết một nội dung, một hình thức cụ thể nào đó được. Nghệ thuật rất khó chỉ định những giá trị rõ ràng như một văn bản pháp quy mà nó chỉ gợi điều cảm nhận thuần túy tinh thần, và nhiều khi nó chỉ là cái vô hình làm nên sự khác biệt bản sắc giữa khu vực này với khu vực khác, khi định làm rõ thì nó càng trở nên khó hiểu, dẫn đến nhiều cách lý giải và sự định lượng giá trị khác biệt. Sáng tác nghệ thuật không đơn giản, vì sáng tạo là cả một quá trình nhận thức, hiểu sâu về bản chất vấn đề, và cho đến nay cũng khó có thể mấy ai đã hiểu đến ngọn ngành gốc rễ bản sắc trong nghệ thuật. Sự sáng tạo ấy không đơn thuần là lối chơi hình thức ngôn ngữ tạo hình mà có gốc rễ sâu xa trong đời sống xã hội, tư tưởng thời đại và cách xử lý thông minh trong một môi trường nghệ thuật cụ thể.

Nghệ thuật Bắc Miền Trung cùng hòa nên giai điệu, không ngừng nghỉ những tập hợp mới, nhiều tâm điểm mới, có sức sống hơn, nghiêm ngặt, đa nghĩa biểu tượng, trừu tượng, ẩn dụ triết trung triệt để. Nghệ thuật không nhất thiết phải mang tính logic. Logic của một hay một loạt tác phẩm là một công cụ nhiều khi sẽ phá hủy tác phẩm. Logic có lẽ được sử dụng để ngụy trang ý định thực của họa sĩ, để ru người xem vào cơn mê tin rằng đã thấu hiểu tác phẩm, hay để suy luận ra một tình thế mâu thuẫn và là niềm đam mê không giới hạn. Các ý tưởng không nhất thiết phải phức tạp. Hầu hết các ý tưởng thành công nhất đều có vẻ đơn giản đến mức ngớ ngẩn. Nhìn chung, các ý tưởng thành công thường mang theo hình tượng giản dị bởi chúng luôn có vẻ tự nhiên sẵn thế.

Việc tự do sáng tác, triển lãm và bán các tác phẩm mỹ thuật đã cho một cảm nhận ngỡ ngàng về một dải đất Bắc Miền Trung với sự bình đẳng, cởi mở và đổi mới liên tục; kể cả việc tăng thêm số lượng đội ngũ sáng tác, địa điểm triển lãm và các sự kiện nghệ thuật. Tính đặc thù của nền nghệ thuật tạo hình Bắc Miền Trung ngày nay được gia tăng bằng một sự bùng nổ sáng tạo thực sự với tất cả các khuynh hướng đáng ngạc nhiên. Những người sưu tập, những người yêu nghệ thuật, những người chỉ đơn giản là hiếu kỳ hay những người đi du lịch đã thực sự có cảm tình với các tác phẩm nghệ thuật Bắc Miền Trung. Chẳng quan trọng gì việc công chúng hiểu được hay không hiểu được ý đồ ban đầu của họa sĩ khi họ ngắm nhìn tác phẩm. Một khi tác phẩm đã được đem trưng bày, họa sĩ chẳng thể nào kiểm soát được cách công chúng tri giác tác phẩm của họ. Công chúng khác nhau sẽ hiểu cùng một điều theo những cách khác nhau.

Sự chú ý tìm kiếm những yếu tố trang trí trong nhiều tác phẩm mỹ thuật, thực ra lại có hại cho sự quan tâm về bối cảnh và ý tưởng. Các phong trào mỹ thuật hiện nay có những mối liên hệ chặt chẽ hơn với các sự kiện và quá trình đời sống xã hội đang xảy ra. Hơn nữa các điều kiện thị trường về sáng tác mỹ thuật đang chiếm ưu thế chỉ đảm bảo một phần thu nhập ổn định song vẫn còn rất thấp cho một số nghệ sĩ sáng tác có kỹ thuật cao. Điều đó không kích thích đội ngũ sáng tác thể nghiệm những kỹ thuật mới hoặc những dự án với ý tưởng sâu sắc.

Tác phẩm Huyền thoại 11 cô gái sông Hương (Sơn mài; 100cm x 200cm) của họa sĩ Nguyễn Đình Dàng (Huế).

2. Hoạt động mỹ thuật Bắc Miền Trung

Hoạt động triển lãm mỹ thuật trong điều kiện đất nước đi theo con đường đổi mới về mọi mặt, mở rộng giao lưu quốc tế, hòa nhập vào đời sống văn hóa cả nước và thế giới; đời sống mỹ thuật Bắc Miền Trung, đã và đang có những nét mới mẻ, được nuôi dưỡng không ngừng nhờ sự trao đổi với các nền nghệ thuật khác. Xu hướng sáng tác và mở triển lãm chạy theo lợi ích kinh tế nên các tác phẩm mỹ thuật sáng tác đó đây chỉ đáp ứng thị hiếu của một nhóm đối tượng. Hình thức biểu đạt nghệ thuật nhiều chủ quan trong sáng tác. Nhiều tác phẩm mỹ thuật một phần sa đà vào những vấn đề thuần túy cá nhân, vụn vặt, nhàm chán hoặc theo thị trường tranh. Điêu khắc còn bế tắc hơn, điêu khắc nghệ thuật không có thị trường; điêu khắc tượng đài chịu sự thống trị của các hợp đồng kinh tế thuần túy, không nghệ thuật, không nội dung mới và không hình thức mới. Song song với đó, sự giao lưu và thông tin toàn cầu đã góp phần thúc đẩy nghệ thuật Bắc Miền Trung cùng lúc trải qua hai giai đoạn, phát triển hiện đại và thử nghiệm hậu hiện đại. Nghệ thuật đương đại là nghệ thuật của sự thông hiểu lẫn nhau giữa nghệ sĩ sáng tạo và công chúng. Không có những cuộc tranh luận đáng chú ý về học thuật, tư tưởng và con đường sáng tạo giữa các nghệ sĩ với nhau. Vẫn tồn tại những nhóm sinh hoạt nhỏ nhưng đa phần họa sĩ đơn độc tự tìm cách tồn tại, mạnh ai nấy đi nên tinh thần cộng đồng càng manh mún, yếu ớt.

Dẫu sao, nghệ thuật đương đại Bắc Miền Trung, trong bất cứ phong cách nào, trường phái nào, từ khi có nghệ thuật đến nay, đều được thẩm định dựa trên những quy tắc và tiêu chuẩn đã được sự đồng thuận trước hết trong giới làm nghệ thuật. Người thưởng thức nghệ thuật, muốn nhận biết được cái hay, cái dở của tác phẩm, phải biết những quy tắc đó. Bởi chúng là những cái chìa khóa để tìm hiểu cái cách diễn đạt và ý nghĩa của một phong cách. Mặt khác, dường như nó là một hoạt động khá tự do, cá nhân mỗi nghệ sĩ muốn vẽ theo phong cách nào thì vẽ. Nhưng trên thực tế, các hoạ sĩ Bắc Miền Trung không chỉ vẽ riêng cho mình, mà còn cốt để cho người khác thưởng thức, vì có như vậy họ mới ghi nhận được sự đánh giá của người khác về mình - dù cho sự đánh giá ấy vẫn chỉ có tính chất chủ quan. Luật chơi là vẽ làm sao thể hiện được điều mình muốn nói trong một ngôn ngữ mà người khác có thể đọc được, hiểu được, nhằm truyền đạt được những ý tưởng, những cảm xúc, chinh phục được cái gu thẩm mỹ của người khác. Do nảy sinh từ trong lòng xã hội, nên cũng như nhiều hiện tượng khác, cũng phải tuân theo những quy tắc của xã hội, và đặc biệt là quy tắc về sự đồng thuận.

Đội ngũ sáng tác mỹ thuật Bắc Miền Trung, một số tác giả đã có thu nhập từ việc bán tác phẩm để giải quyết đời sống. Các họa sĩ ở Huế, Quảng Trị, Quảng Bình, Nghệ An mỗi năm cũng bán được cho du khách quốc tế nhiều tác phẩm, chủ yếu là chất liệu sơn dầu, acrylic, sơn mài có nội dung phong cảnh quê hương, sinh hoạt của ngư dân, nông dân, âm nhạc cổ truyền, phố phường, tĩnh vật, thiếu nữ và các tác phẩm trừu tượng...

Mặc dầu vẫn có thể nhận ra những khác biệt trong cả hai lĩnh vực truyền thống và hiện đại nghệ thuật Bắc Miền Trung, song những quan điểm tương tự về nghệ thuật đã xuất hiện gần như đồng thời tại nhiều khu vực trong cả nước. Khát vọng hướng đến cái nhìn trừu tượng với tính tự động mang màu sắc vô thức đã hứa hẹn cả một chân trời cho sự sáng tạo tự do đích thực, có tác động tích cực đối với đội ngũ sáng tác Bắc Miền Trung.

Trong sự biến động không ngừng của nền mỹ thuật hiện đại Việt Nam hôm nay, thì những quan niệm về sáng tác sẽ còn tiếp tục vươn rộng ra hơn nữa. Lối biểu hiện những tương quan dĩ nhiên vẫn sẽ có tính tương đối và giới hạn. Bản chất thầm kín của nghệ thuật tạo hình dù có độc đáo đến đâu chăng nữa, cảm năng trong lối tạo hình thẩm mỹ của những tương quan dù có diễn tả càng lúc càng rõ ràng hơn, thì cũng không thể diễn tả cái tương quan rõ ràng đó với cùng một sự hữu hiệu như nhau. Các tác phẩm nghệ thuật Bắc Miền Trung có âm điệu riêng, những cách thức biểu hiện riêng của nó, và vì vậy có thể giải thích được sự hiện hữu của nghệ thuật khu vực Bắc Miền Trung hôm nay.

Tác phẩm Nông thôn ngày mùa (Sơn mài; 120cm x 180cm) của họa sĩ Trịnh Hoàng Tân (Quảng Trị).

3. Mỹ thuật Bắc Miền Trung hội nhập vào dòng chảy đương đại

Mỹ thuật Bắc Miền Trung mỗi người có lối vẽ riêng của mình, mặc dầu trình độ nghề nghiệp và ý niệm thẩm mỹ có ít nhiều hạn chế, cả ở ngôn ngữ tạo hình và hình thức diễn đạt, song vẫn độc lập, cố gắng tìm cho mình một phong cách biểu hiện, tính độc đáo riêng để tránh sự lãng quên. Mỹ thuật Bắc Miền Trung đang hiện hữu cùng xu thế của sự phát triển. Việc đổi mới giao lưu nghệ thuật với cả nước luôn là mục tiêu, là nhu cầu đòi hỏi. Sự hội nhập của mỹ thuật Bắc Miền Trung vào dòng chảy đương đại xuất phát từ nội dung và bản chất nội sinh của nó, phù hợp với điều kiện kinh tế, xã hội, chính trị mà nền nghệ thuật đó đang được nuôi dưỡng. Có thể thấy nhiều sáng tác tạo hình giữa những tư duy hiện sinh và trào lưu nghệ thuật, rõ ràng nghiêng về một lối cấu trúc và sự đối chọi chặt chẽ của đường nét. Đồng thời, bị cuốn hút theo các khuynh hướng nghệ thuật hiện đại, tìm kiếm những lối phân rời hình thức, và sau đó vượt qua cả kinh nghiệm để đạt tới một nghệ thuật, bất kể thực tại, theo một lối biểu hiện tự do những tương quan, nhưng vẫn giữ tính cách tương đối và giới hạn, đơn giản và đầy nhịp điệu. 

Sự thực, để có được một nền mỹ thuật Bắc Miền Trung hiện đại và hội nhập, không chỉ cần sự cố gắng của mỗi họa sĩ, mà thực tế, cần hơn hết, sự thay đổi trong cách tiếp cận nghệ thuật của cả cộng đồng, bao gồm cả giới sáng tác lẫn giới phê bình, lý luận và giới thưởng ngoạn. Cách tiếp cận ấy phải đụng đến các cơ sở tồn tại và phát triển mỹ thuật - từ các yếu tố chi phối, ảnh hưởng đến các nhận thức về ý nghĩa, giá trị nghệ thuật v.v. Nói cách khác, là phải tiếp cận từ cội nguồn văn hóa xã hội và cơ sở học thuật của nó. Nó là nguồn cảm hứng, là đối tượng, là nguồn tài nguyên, là chất liệu… để khám phá, biểu hiện. Sáng tác trong chiều hướng này, quá trình trừu xuất ý tưởng từ những trải nghiệm nội quan - những trải nghiệm mang đậm màu sắc thi ca và triết học.

Sự phát triển mạnh mẽ của nền kinh tế đất nước, quá trình đô thị hóa nhanh chóng, sự hội nhập về mọi mặt của khu vực Bắc Miền Trung với cả nước và thế giới, đã làm thay đổi không gian sống và nảy sinh những nét thẩm mỹ mới của con người, đặc biệt là của giới nghệ sĩ. Xu hướng thứ nhất thể hiện những cảm xúc, cảm nhận cá nhân trước cuộc sống như: sự cần thiết phải bảo vệ các giá trị đẹp đẽ của văn hóa truyền thống trong xu thế hội nhập, tình mẫu tử, sự thức tỉnh con người trước những ham muốn của cuộc sống, xu thế toàn cầu hóa, nguy cơ mất an toàn, sự bức bối chật chội và bất trắc, suy tư về nhân thế, về số phận và sự cám dỗ… Xu hướng thứ hai muốn thể hiện sự quan tâm về cách ứng xử của con người với môi trường và mong muốn bảo vệ môi trường, bảo vệ động vật.

Nghệ thuật không phải là một khái niệm bất di bất dịch, mà luôn luôn thay đổi tùy theo trình độ nhận thức của con người về thế giới xung quanh, và tùy theo quan niệm về nghệ thuật ở từng thời kỳ. Trong dòng chảy nghệ thuật, con người sống trong thời đại điện tử và truyền thông ngày nay, càng ngày càng ý thức được sự đa dạng của nghệ thuật, đang tràn ngập vào đời sống, với những kích thước mới, những phương tiện mới. Trong cuộc chạy đua nghệ thuật, nhằm vượt xa hơn những cái đã sáng tạo ra, mỹ thuật Bắc Miền Trung ít khi nào hoàn toàn thỏa mãn. Vì thế mà sau mỗi tác phẩm, một cuộc săn tìm mới lại bắt đầu. Tác phẩm đến sau như đẩy lùi, phủ nhận, ít ra một phần nào, tác phẩm đến trước, nhưng đôi khi cũng đem đến một sự gì mới mẻ, cái đẹp được xem như chỉ có tính chất chủ quan, nó không tồn tại ở trong bản thân sự vật, mà tùy thuộc ở sự phán đoán của chủ thể.

T.H.T
(TCSH436/06-2025)