Xin đừng bảo tôi vô tình, đừng trách tôi quên làng, quên xóm. Năm nào cũng vào ngày này, tôi thắp hương xin thầy, u tha lỗi. Đường sá xa xôi hơn nghìn cây số, tiều tàu xe là cả vấn đề nan giải đối với đồng lương viên chức của vợ chồng tôi. Rồi thì vợ ốm nằm viện, tôi ốm nằm viện, con thi đại học, bao nhiêu việc phải lo.

Mười tám tuổi tôi nhập ngũ. Cũng từ đó tôi phải xa quê, đến nay đã gần ba mươi năm. Tôi được nghe kể lại, trong suốt thời gian bôn ba khắp các chiến trường, ngày nào cũng vậy, trước khi đi ngủ, u tôi cũng thắp nén hương cầu khấn cho tôi mạnh chân, khỏe tay, tránh được mũi tên hòn đạn. Không biết có phải do lời cầu khấn của u có linh mà bao trận vào sinh ra tử, cái chết cận kề đều né tránh tôi.

Từ ngày qua đời đến nay, mọi người trong làng đều cho rằng u tôi linh thiêng lắm, bà đã mang lại bao điều may mắn đến cho cả họ Dương trong cái làng nhỏ bé này, con cháu đỗ đạt, ăn nên làm ra. Tôi không tin là có linh hồn nhưng tại sao những người đi đơm cá đêm đều cho rằng, đêm nào đi qua mộ, thắp cho u tôi nén hương thì đêm đó sẽ đơm được rất nhiều cá, lại được nghe u tôi kể chuyện rất vui, tiếng cười ròn tan để lộ hàm răng đen nhánh dưới ánh trăng suông mát lạnh. U tôi tát vét rất giỏi, không lần nào đi tát cá về lại không được một rổ sề đầy cá, áo bết mồ hôi, dính vào tấm thân nhỏ bé nhưng miệng cười rất tươi. U tôi rất dễ gần với mọi người bởi tiếng cười dòn, bởi những câu chuyện kể từ xa xưa đến đời nay, chuyện làng, chuyện xóm không bao giờ hết bằng chất giọng thanh, rõ từng câu từng chữ.

Từ ngày sang cát cho u đến nay là mười năm. Trước mắt tôi khi ấy là cái huyệt tối đen. Phải chăng là có linh hồn của u khiến tôi đau thương đến tột cùng, không dám nhìn xuống chỗ u nằm để tránh nhìn thấy một điều đương nhiên. Chỉ còn là bóng đen âm u, đâu còn là u tôi ngày xưa, đôi chân nhỏ bé như quấn lấy nhau, làm rạp đám cỏ may bên đường trong bước đi nhanh nhẹn, đôi chân đã đi bộ gần hết miền Bắc để thăm nuôi chồng là tù binh trong chiến tranh chống Pháp.

- Cụ trẻ đã về! Gớm chết cụ trẻ định bỏ quê hay sao mà không thèm về cái đất đồng chiêm trũng nghèo đói này.

Không cần quay lại tôi cũng nhận ra Ghế bởi giọng nói nhẹt ra khàn khàn rất hài khó có thể nhầm lẫn với người khác. Anh ta gọi tôi bằng cụ là gọi theo con. Ghế bằng tuổi tôi và là họ xa của tôi.

- Úi chà chà! Có phải ông trẻ Phương đây không. Đúng là dân thành phố, béo trắng đẹp trai quá nhỉ. Hôm nay phải làm cỗ to để đón ông trẻ đấy nhá! Kỵ sướng chưa, kỵ đang mỉm cười nhìn thằng cháu đích tôn duy nhất kia kìa. Sinh viên sử phải không, học xong về quê cha đất tổ này mà sống, cả họ chỉ còn mỗi ông trẻ thôi đấy.

Rồi anh ta giả bộ khóc trước ban thờ thầy, u tôi:

- Ớ kỵ ơi! đến ngày con cháu được làm ông nọ bà kia, nhà cao cửa rộng thì kỵ không được hưởng. Kỵ xem thằng cháu đích tôn kia kìa, nó đẹp trai thế, con gái làng này không ai xứng được với nó.

Ghế đi đến đâu là đem tiếng cười đến cho mọi người. Anh ta quay ra giới thiệu hai người đàn ông đứng tuổi đi cùng.

- Đây là hai bác thợ cả. Ngày mai làng ta sửa chữa lại đình. Có cụ trẻ về đây, thế là họ ta đủ cả. Cụ trẻ sang thăm nhà mới cụ trưởng chưa. Cũng nhà mái bằng, gian thò gian thụt, xanh xanh, đỏ đỏ, bên ngoài trông oai lắm, ai dè bên trong thì nền đất chỗ cao, chỗ thấp, buổi tối đi không quen hẫng chân có mà ngã trật mắt. Cứ để nhà ngói ba gian, hoành phi câu đối trên cột lại hay. Này nhá: “ Nhà cao cửa rộng làm chi, năm con bươm bướm có gì mà vui”.

Ghế cười, cái miệng nhệch ra, cái răng vàng lấp ló sau khóe mép. Ghế nói thầm vào tai tôi, mồm sặc sụa hơi rượu:

- Con mời hai bác thợ cả về, để qua đó cho làng biết cỗ nhà mình như thế nào, khối kẻ muốn nhòm ngó, muốn chọc tức nhà mình. Ông trẻ ơi, ngày mai ông quan trọng nhất đấy.

Thằng con tôi đỏ mặt bẽn lẽn trước những câu đùa của Ghế. Nó giống ông nội nó như đúc, từ khuôn mặt, cái mũi, đôi mắt lúc nào cũng như cười với mọi người, đến nước da trắng hồng, đến cả tính nết rụt rè. Đúng là cả gia tộc họ Dương trong làng này chỉ có Phương là người nối dõi. Bác Khương trưởng họ, năm con gái, các bác khác cũng vậy ít nhất cũng phải ba gái. Thầy u tôi được hai anh em chúng tôi. Anh tôi bằng lòng với bốn cô con gái. Các cháu đều tốt nghiệp đại học rồi công tác luôn ở Hà Nội, ở nhà chỉ còn anh chị hương khói cho thầy u. Khi biết vợ tôi không còn khả năng sinh nở, mọi người muốn tôi lấy thêm một vợ ở quê nữa. Tôi không đồng ý với quyết định này. Bác Khương nói:

- Chú xem, cả làng xã này có dòng họ nào danh giá như nhà ta. Tôi đây mèng nhất cũng là bí thư chi bộ. Chú Thang, thiếu tướng, chú Tân, vụ trưởng. Cháu nó học sử phải không, phải viết một cuốn sử về dòng họ mình. Chú không cho thằng Phương về quê thì chú phải lấy vợ ở quê nữa để giữ cho dòng họ về lâu về dài. Tôi sẽ vận động thím ấy.

Thực lòng, chưa bao giờ tôi nghĩ có nhiều con trai để giữ cho dòng họ về lâu về dài. Nhưng không vì thế mà tôi quên được quê cha đất tổ, quên được dòng họ hòa thuận, kính trên nhường dưới của tôi. Tôi cho Phương về quê chính là để cho nó được nghiên cứu về lịch sử cái làng quê nhỏ bé này. Từ khi còn nhỏ, hình ảnh quê cha đất tổ đã ăn sâu vào trong tiềm thức con tôi bằng những hình ảnh đậm nét huyền thoại qua lời kể của tôi. Nó mong từng ngày được về thăm quê. Những chuôm nước tròn như vẽ, có cái sâu ngập đầu người lớn nằm rải rác khắp cánh đồng. Thầy tôi được nghe kể lại, lâu lắm rồi đã có những cái chuôm này. Chưa ai giải thích khoa học về sự hình thành của nó. Chỉ có truyền thuyết. Đó là dấu chân ngựa của Thánh Gióng khi dẹp giặc Ân ở vùng này. Ao đình làng tôi chính là lúc thắng giặc, ngựa Gióng dừng lại dậm chân hý vang. Còn có huyền thoại của riêng tôi đã trở nên huyền thoại của cả làng. Khi ấy tôi tám tuổi. Trời mưa đối với trẻ thơ bao giờ cũng huyền thoại. Mưa trút dữ dội, cánh đồng sau gặt ngập nước trắng băng. Lũ trẻ đằm mình trong mưa, chạy rông khắp cánh đồng. Chúng tôi chạy về cánh đồng Đỗ, ở đó có rất nhiều cá và chuôm ở đó cũng sâu nhất. Tôi bé nhất không theo kịp những anh lớn tuổi nên chạy tụt lại phía sau. Nước quấn lấy chân mệt nhoài nhưng thật thích. Bỗng nhiên tôi bị hẫng chân rồi như bị kéo tụt xuống vực sâu thẳm, tối tăm mặt mũi, nước sộc vào mồm vào mũi tôi sặc sụa. Tôi không biết bơi, vùng vẫy trong màn nước tối tăm, cố nhoi lên. Tưởng chừng không còn hy vọng gì nữa nhưng rồi chân tôi đạp phải một vật rắn, tôi đạp mạnh nhao lên. Nước chỉ đến ngực. Tôi đang đứng giữa cái chuôm sâu nhất vùng này bởi nước ngập cao, khi nãy tôi không nhận ra bờ của nó. Tôi run lên vì rét, vì sợ và nôn thốc nôn tháo ra toàn nước. Mưa vẫn vỗ ào ạt xuống mặt nước. Tôi không còn thấy đẹp nữa.

Mưa tạnh đã lâu, không thấy tôi về, mọi người bổ đi tìm. U tôi là người nhìn thấy tôi đầu tiên. Bà nhao người xuống nước định ra kéo tôi vào. Nước sâu quá, u không biết bơi, bị nước làm cho ho sặc sụa. Bà dò dẫm tìm chỗ nông. Bà thất kinh khi thấy cuộc sống của tôi bị đe dọa. Bà la khóc gọi người cứu đến lạc cả tiếng.

Mọi người đều khẳng định, cái chuôm này không thể có chỗ nông như vậy. Không tin, cả làng tập trung tát cạn chuôm. Một hòn đá to gần bằng cái chiếu, tròn nhẵn, hình dáng giống con rùa nổi lên giữa chuôm. Một điềm lạ cho cả làng, cả xã. Cả những thanh niên trai tráng ở các làng khác tập trung đưa hòn đá hình rùa về sau đình làng tôi. Hòn đá trở thành vật thiêng của làng.

- Bưng cỗ lên để tôi uống rượu với ông trẻ. Chiều mát, ông cháu mình vãn cảnh đồng quê xem có gì để viết không. Cúng đình xong lại được chén cỗ nữa. Này hai bác thợ cả, hai bác ăn cơm thiên hạ nhiều chắc tửu lượng tương đối. Tôi ngày không được mười chén này thì mồm miệng cứ nhạt thếch, khó chịu lắm. Tiếng Ghế lúc nào cũng át tất cả tiếng mọi người.

Nắng tháng tám oi ả, người ra kẻ vào mồ hôi đầm lưng áo, lũ trẻ đùa nghịch quấn lấy chân người lớn. Mùi khói bếp quyện với mùi phân gà rất khó chịu. Mấy đứa cháu mồ hôi nhỏ thành giọt, tóc bết lại vương đầy tro bếp, tất bật bê mâm lên mời mọi người. Nhà chật, mâm của lũ trẻ được đặt dưới mấy gốc cây hồng xiêm. Đứa ngồi xổm, đứa đứng, đứng nhao người vào mâm gắp thức ăn như tranh cướp, mồ hôi nhễ nhại, quần áo mặt mũi lem luốc, dính đầy thức ăn. Chúng ăn ngon lành. Những đốm nắng nhảy múa trên người lũ trẻ.

Đi đường xa mệt mỏi, không khí trong nhà ngột ngạt, lại thêm tiếng lũ ruồi vo vo bên tai, chúng đậu cả lên mặt buồn buồn khiến tôi thiu thỉu ngủ trên ghế.

- Dậy đi cụ trẻ, uống với cháu chén này cho tỉnh người. Cái chất tinh chế từ gạo này bổ lắm đấy. Ngày nào cháu cũng phải mươi chén, chiều đi du lịch khắp cánh đồng, cụ thấy có sướng không. Cái Lan đâu, dọn mấy chén này đi, bê mâm lên đây cho cụ trẻ uống rượu.

Tôi uể oải ngồi dậy. Mâm cỗ được đặt lên. Chỉ cần ngửi mùi vị từ các món ăn bốc lên tôi cũng có thể đoán được mâm cỗ có những món gì. Mâm cỗ của gia đình tôi bao giờ cũng được đánh giá to nhất làng. Gọi là to cũng được, đúng ra là các bát, đĩa được bày đầy hơn các mâm cỗ khác trong làng. Những món ăn đã trở thành thông lệ của làng, nhà nhà đều thế cả: Thịt gàm thịt ba chỉ luộc lòng đào được coi là sang nhất, chủ đạo là các món nấu rau, thịt cho vào như cho gia vị. Anh tôi đã đi đây đó nhiều, các cháu gái là những đứa khéo tay, sống lâu ở thành phố, nhưng sao họ không thể bỏ được món thịt luộc lòng đào khiến tôi ghê ghê.

Tôi thèm được thưởng thức cái chất dẻo quánh ngọt lịm của bánh chè lam, vị bùi bùi của bánh khoai, kẹo lạc thì ròn tan và ngọt sắc mà khi còn bé, vào những gia đình có việc như thế này đều có. Vóc người nhỏ bé của u tôi lắt lay bên chảo bỏng rang, mồ hôi vã ra. Còn chúng tôi thức suốt đêm để được nhặt những miếng rơi vãi, để u xin phép các cụ cho các cháu được thưởng thức trước, để được nghe u kể chuyện. Sau này chính u tôi cũng quên cả cách làm những món bánh.