Song, người xứ sở “Mộc Hóa là xứ quê mùa/ Bà thăm cháu ngoại cho vùa cà na” luôn nhớ thuộc lòng đoạn thơ trong bài thơ “Đồng Tháp Mười” của nhà thơ Nguyễn Bính:

“...Bảy trăm ngàn mẫu đất
Sớt chia bốn tỉnh miền Nam
Khắng khít biên thùy Chùa Tháp
Nằm trong tay trái Cửu Long Giang
Đồng Tháp Mười!
Đồng Tháp Mười!
Bao la bát ngát
Bưng sậy lên hoang
Mùa nắng đất khô cỏ cháy
Mùa mưa nước ngập tràn lan
Cò trắng ngàn năm bay chẳng dứt
Chân trời bốn phía rộng thênh thang!”

Rồi, cái rộng thênh thang đó, người Pháp thời bấy giờ gọi “Đầm cỏ lác” (Plaine des joncs). Lưu dân tụ về, dân tứ xứ dừng bước giang hồ khai cơ dựng nghiệp. Và, làng xóm lần lượt mọc lên trên “Đầm cỏ lác” đó!

Ngoại bâng khuâng, hoài cảm mỗi khi cây cà na trổ bông lác đác ở bến sông. Tôi hỏi ngoại: “Sao người ta gọi là cà na, hả ngoại?” Mặt nước sông lao xao trong nắng chiều thổ huyết màu đỏ ối bên kia cánh rừng lưu niên. Có lẽ, thiên nhiên cân bằng sinh thái trước khi cái ngã con người tự cho mình được quyền thay đổi. Ngoại không vội trả lời thắc mắc của tôi, ngoại nói:

- Búp bông cà na màu xanh tràn trề hy vọng, bông cà na trổ màu trắng tinh khôi. Cả vùng quê mình khác gì mặc cái áo bông gòn trắng phau điểm xuyết lấm tấm mây.

- Đẹp! Đẹp tuyệt, ngoại ơi!

Tự dưng tôi thốt lên.

Ngoại cười:

- Na hàm ý yểu điệu xinh đẹp.

Tôi hiểu ra: “Cà na là loài cây rau xinh xắn dịu dàng, thanh thoát hoàn mỹ giữa chốn thế gian lấm tấm bụi trần!”.

- Ngoại! Có lần, con đi bắt hôi cá đìa bá hộ Giựt ở bàu Nước Đục, lúc nghỉ xả hơi, con nghe má con nói: “Hồi xửa, cậu Năm thương... vườn cà na gần bên. Năm đó, vườn cây cà na đang trổ bông tươi tốt, bỗng đêm sáng ngày bông cà na rụng trắng đất trắng sông. Thôn nữ vườn bên bước xuống thuyền hoa đi lấy chồng. Cậu Năm lặng lẽ lội sình vô bưng... Chuyện vậy, có không ngoại?

Ngoại nói lảng sang chuyện khác. Và, tôi đâu hiểu rằng, tôi vô tình chạm vết thương lòng còn âm ỉ rỉ máu nơi trái tim của người mẹ!

Hồi lâu, ngoại giả lơ, nói:

- Trái cà na áng chừng bằng ngón tay người lớn, dáng bầu dục; lúc non màu xanh, khi già màu vàng... Cái vàng lợt của màu lá rụng.

Ngại đứa cháu ngoại rồi sẽ đi theo lối mòn tình yêu cà na như cậu đã từng. Ngoại rưng rưng đưa tôi lá thơ cuối cùng của cậu viết từ chiến trường gởi về ngoại.

- Lúc nào thong thả, con đọc rồi sẽ hiểu thêm cậu Năm của con.

Hình như sau đó ngoại có nói: “Ngó bông cà na biết bụng dạ con người”!

Chiều trăng Đồng Tháp Mười.

Tôi bồi hồi nhớ cậu Năm Đậu, bồi hồi trong trí tưởng những ngày cậu sống ở thị trấn Mộc Hóa bốn bề nước nổi, phố chợ bồng bềnh như hòn đảo giữa đại dương(1).

Trang thơ, tôi lần giở:

“Nước nổi năm đó, có thể nói Mộc Hóa, Tân Thạnh chỉ có 2 loại cây mang ký tự “T và B” là sống, còn lại bao nhiêu chết sạch, hoặc có sống thì cũng sống èo ọt, lây lất...

1. Tràm, tre trúc trãi, trâm, tranh, trâm (bầu).

2. Bàng, bần, bình bát, cỏ bông, cỏ bắc, bèo, lục bình. Cây sống ở bờ ở bụi, cây sống ở búng, cây sống ở bung, cây sống ở bùng, bưng, biền…

Cây đã vậy, con thì:

1. Chó, mèo như muốn thành người. Vì, ngày đêm ở và ngủ chung sạp với người.

2. Gà vịt muốn thành chim. Vì, chúng sống trên nóc nhà, lúc nào cũng dáo dác tìm kiếm gò nổng cao, bụi tre không bị ngập là cùng hè nhau bay đến. Trời gần tối, các hướng đều có gà vịt bay vụt vụt lên nóc nhà ngủ.

Đi từ Nam ra Bắc, từ Bắc qua Lào, Campuchia, con chưa thấy trâu nơi nào lặn giỏi hơn trâu Mộc Hóa, Vĩnh Hưng, Tân Thạnh. Ngập 1 - 2 mét nước, không lẽ uống nước mà sống? Giữa cái sống và cái chết, buộc trâu vùng này phải thích nghi hoàn cảnh, phải lặn thật sâu kiếm cỏ, năn lát… ăn để sống.

Nếu thế giới mở đại hội thi đua trâu lặn giỏi, thì Mộc Hóa, Vĩnh Hưng, Tân Thạnh không cần luyện tập, không cần tuyển chọn trâu mập trâu ốm, con nào cũng được, chắc chắn đoạt giải đặc biệt”.

Trong thơ, cậu cũng không quên kể tình cảnh sống của dân thị trấn trong vùng chiến cuộc Tây Nam:

“...Pháo Pôn-Pốt bắn qua thị trấn(2), dân suốt ngày quần áo ướt nhẹp, nhưng chẳng mấy ai sợ hãi.

Sáng uống cà phê xong, pháo bắn. Chiều khoảng 1 giờ 30 phút pháo bắn. Lúc đó, ngoài chợ Mộc Hóa thịt trâu, bò, gà vịt, cá… rẻ mạt, bán như cho. Mọi người ăn bo bo, gạo quý hơn vàng. Một con trâu lớn, đổi 1 - 2 giạ gạo không ai đổi. Dân ăn cháo, ăn khoai, có xã ăn độn rau muống... Con nít đa số trần truồng ngồi chò hỏ trên sạp. Đàn bà con gái, suốt ngày quần vo sát háng. Đàn ông con trai, ở trần trùn trục, mặc quần xà lỏn hoặc vận khăn rằn. Đêm đêm nghe pháo gầm biên giới...!”

Cuối thơ, cậu kể vui, cái vui không còn chỗ vui hơn:

“...Huyện nào trong tỉnh cũng có thể thực hiện sinh đẻ có kế hoạch, chỉ có ba huyện Mộc Hóa, Vĩnh Hưng, Tân Thạnh thì không thể. Tại sao? Tại nước lụt, vợ vo quần sát háng, ló cặp đùi tru trú, chồng mặc quần xà lỏn ngồi nằm trên sạp sà qua sà lại. Nhà nghèo, không xuồng bọng đi lại, đèn thiếu dầu không thắp, trên sạp chật hẹp, muỗi mòng rộ mé, đành bò vô mùng sớm. Sách báo, văn nghệ không có, ti vi chiếu bóng cũng không, quay qua đụng bà xã, quay lại đụng vợ, nóng máy thì phải dũa…”.

Cậu tôi tếu táo, hóm hỉnh giữa cái sống và cái chết!  


Hai.

Cậu Năm Đậu chết trên chiến lũy Măng Đa (Vĩnh Hưng) đúng vào mùa cà na trổ bông!

Tôi chết trâng, đứng cầu nước nhìn trùng trùng hạt li ti trắng bông cà na đan níu nhau giống chiếc khăn tang bồng bềnh trôi theo gió. Tôi nghĩ bâng quơ: “Cậu chết, vì tên cậu ký tự đầu là “Đ” không phải “T & B”. Nếu “T & B” như trong thơ cậu viết gởi ngoại ngày đó, thì chắc gì cậu chết!?”

Một con chim lạc hoảng hốt kêu quang quác bến sông.

Rồi, Đất lành chim đậu, Mộc Hóa ngày một đông dân, Đồng Tháp Mười mất dần mùa nước nổi. Sự mất dần mùa nước nổi không do trời, mà do người, và cũng có thể một ngày không xa lắm, Đồng Tháp Mười quê tôi sẽ mất vĩnh viễn mùa nước nổi hằng năm. Vì đâu nên nỗi? Vì con người! Giựt mình, tôi nhớ lời ngoại nói: “Ngó bông cà na biết bụng dạ con người”!

Ong bầu đồng nước mê bông cà na, và bông cà na yêu vòi hút mật của ong nên tiết mùi quyến rũ qua nhụy của mình theo lập trình sinh thái, theo thời khắc sinh học trong môi trường thanh sạch của thiên nhiên. Bông nở đúng thì, trái chín đúng mùa; âm dương hòa hợp, trời đất thuận hòa.

Những kẻ chuyên bắt ong bầu lợi dụng mùi hương bông cà na, rình rập bắt ong bầu ngâm rượu đem bán bọn trọc phú ham chuyện “Nhứt dạ lục giao”. Ong bầu chết về tay người, mà cứ ngỡ chết trong hạnh phúc vô biên vì mật bông cà na yêu dấu!

Sông Tiền, Hậu thuộc Cửu Long nước ròng không sát, triền sông không bỏ bãi bồi; nhưng dòng chảy của nước rút xiết khôn cùng, ào ào cuốn phăng bờ sông sạt lở đất. Cây cà na, một giống cây lưu niên và cổ thụ, rễ không còn đủ sức bám đất để giữ đất như xưa.

Thương cậu Năm, người từng yêu cô thôn nữ vườn bên có khu vườn cà na hoang dại, và có chung nhau một dòng sông quê nhà. Chuyện tình của cậu, ngoại không hé môi bởi không muốn kể lại cho tôi nghe, dù rằng tôi háo hức muốn nghe. Ngoại chỉ nói khẽ khàng:

- Con người dẫm lên cái đẹp của na, tàn hại mùa bông cà na xinh xắn.

Bông cà na nở nửa đêm về sáng, lúc sương đầm đầm ướt cánh bông, và nó chỉ chịu trổ lai rai hay rộ mé vào độ giữa mùa mưa châu thổ. Trái cà na căng tròn chín mọng từng chùm, từng chùm khi Đồng Tháp Mười nổi biển nước, khi thị trấn Mộc Hóa ngập tràn bản họng... Cái đảo giữa lòng biển. Và, nhứt là cây điên điển trổ bông nhuộm vàng hực cả vùng dưới nắng mai.

Ngày đó, xa rồi... Xa lắm rồi!

Con người thay thiên nhiên trồng cây cà na. Bông cà na bây giờ hoàn toàn thuộc về con người như hoàn toàn thuộc về cái chết. Con người nhân danh cà na, buộc cà na ra bông ra trái theo duy ý chí của mình. Quê tôi, cây cà na thiên nhiên đã mất tích theo từng mùa nước lở đất sạt bờ sông. Nhiều đêm tôi ngẫm nghĩ: “Cậu tôi yêu người cậu yêu có khác chi con ong bầu yêu bông cà na. Và, cũng có khác chi bông tre ra bông trăm năm mới nở một lần”.

Ngoại đã nhìn thấy bông tre trổ trong sân chùa Từ Vân, đường xuống Bà Kén, thị trấn Mộc Hóa. Bông tre nở chùm, sắc vàng màu nhớ. Trái tre, người xứ ruộng gọi “cơm tre”. Phải mất một đời người sáu mươi năm hoặc một trăm năm theo lời chúc tụng, thì tre mới nở bông kết trái. Đó cũng là thời khắc cuối cùng báo hiệu sự sống đời tre chấm hết. Tre trổ bông tre lụi tàn! Ngoại nói: “Trời đất đặt để vậy, hay vậy!”. Con người mặc cảm nhỏ bé trước thiên nhiên, và vì mặc cảm, con người đã biến người thành con tàn phá thiên nhiên dữ dội nhứt, độc ác nhứt!  


Ba.

Mười năm sau, tôi trở lại quê nhà.

Cây cà na ở bến sông xưa đã lột xác! Mọi vật đổi thay hoặc biến mất. Tôi người chốn cũ quay về cố hương, và bao “người muôn năm cũ” giờ chẳng còn...

- Chú ơi! Chú tìm ai?

Cháu gái thiệt thà hỏi.

Tiếng hỏi của cháu đau thốn tâm can của người con bổn xứ. Tôi lạc lỏng trên chính mảnh đất quê nhà. May là trong lòng tôi cũng còn đoạn thơ “Đồng Tháp Mười” của nhà thơ Nguyễn Bính, cũng còn lá thơ của cậu Năm viết gởi ngoại lúc “đứng đầu sóng ngọn gió” nơi chiến trường Tây Nam... Nếu không, tôi còn lạc lõng biết dường nào!

Trước mộ phần cậu, tôi thắp nén nhang gởi gió chuyển lời hỏi cậu:

- Cậu Năm ơi! Bông cà na hay bông tre?

Cậu tôi vẫn một lòng yêu bông cà na, dù bông tre báo tử tre để “Tre già măng mọc”!

Tàn vàng un chiều khói bay lãng đãng. Tôi chợt nghe văng vẳng lời cậu nói lúc hai cậu cháu có dịp gần gũi: “Nếu, con người sử dụng khoa học công nghệ tác động tích cực vào thiên nhiên thuận theo quy luật, thì tất được cái cần được. Nếu, lạm dụng ngu muội, tham lam vô độ bất chấp quy luật tự nhiên, thì có thể sẽ được cái quá được nhứt thời; nhưng sau đó, hậu quả khôn lường và khi mất, đương nhiên mất cái quá mất”.

Cái quá mất gặm nhấm, uy hiếp sự sống muôn loài. Và, con người tự hủy diệt bằng nền văn minh hủy diệt do mình sanh ra!

Trên mặt sông quê đầy chất thải ô nhiễm, bông lục bình vừa cỡi lưng sóng vừa héo tàn, không như thời “hải yến hà thanh”, vừa trôi vừa nở bông!

T.B.Đ
(TCSH350/04-2018)


.................................
(1) Mùa nước nổi năm 1978.  
(2) Chiến tranh Tây Nam 1978.