Giếng tròn và giếng vuông

Bên cạnh một số loại hình di tích đã được “điểm mặt” như đình, chùa, lăng, miếu, mộ, nhà ở... giếng cổ là một bộ phận không thể thiếu của di sản văn hóa vật thể ở Hội An, góp phần tạo nên những đường nét độc đáo rất riêng cho văn hóa phố Hội, gắn bó mật thiết hằng ngày với đời sống của người dân ở đây từ ngàn xưa.

Tuy nhiên, trong những năm qua, nếu như các loại hình di tích khác được chú ý nghiên cứu, bảo tồn thì những chiếc giếng cổ này vẫn chưa được quan tâm đúng mức.

Số phận của những cái giếng này tưởng như sẽ bị chôn vùi theo tốc độ đô thị hóa của Hội An. Rất nhiều người dân ở đây đã chuyển qua sử dụng nước máy cho... tiện! Thế nên, những chiếc giếng cũng bị người ta hờ hững như... “con ghẻ”! Không ít giếng đã bị san lấp, hoang phế.
 
Rất may, những chiếc giếng cổ này có một điều mà con người và sự hiện đại của máy móc không thể thay thế đó là... nước rất trong xanh, ngon ngọt tự nhiên. Có thể khẳng định một cách chắc chắn rằng, bản thân những chiếc giếng đã “tự cứu” lấy chúng?!

Hầu hết các giếng cổ ở Hội An phân bố tập trung ở khu vực dọc bờ bắc sông Đế Võng (thuộc thôn 5, 6 xã Cẩm Thanh, khối 4, phường Thanh Hà), trong khu phố cổ, số còn lại nằm rải rác ở nhiều nơi. Vị trí các giếng này thông thường cách sông chừng 50 - 150m, đặc biệt nhiều giếng chỉ cách sông 6 - 10m. Nếu như ở vùng ven, giếng nằm trong các nhà dân và phổ biến kiểu dáng hình tròn, thì tại khu phố cổ xuất hiện nhiều nhất là giếng hình vuông và trên tròn dưới vuông, chúng nằm trong khuôn viên của các di tích tín ngưỡng như: hội quán, nhà thờ tộc, đình, miếu của người Hoa Minh Hương, người Hoa Ngũ Bang.
Giếng cổ ở Hội An có 3 kiểu dáng cơ bản: hình tròn (chiếm đa số, khoảng 63%), hình vuông (17%), trên tròn dưới vuông (khoảng 15%), số ít còn lại là các hình dáng khác. Chất liệu để làm nên những chiếc giếng này bằng gạch, đá được bố trí sắp xếp khác nhau tùy theo từng kiểu giếng và thường thì có khung gỗ bằng lim ở dưới cùng.

Nguồn gốc của những chiếc giếng bọc gỗ lim!

Những giếng cổ ở Hội An có niên đại xây dựng không đồng nhất, có thể hình thành ở nhiều thời điểm khác nhau của nhiều thế kỷ.

Một số nhà nghiên cứu cho rằng, kiểu giếng vuông và trên tròn dưới vuông là giếng Chăm, được xây dựng từ trước thế kỷ XV. Khi người Việt đến cư trú đã kế thừa nhằm phục vụ nhu cầu của mình. Số khác thì người Hoa và người Việt “học hỏi kỹ thuật” của người Chăm mà xây nên?! Tuy có nhiều kiểu dáng khác nhau, nhưng tất cả các giếng có chung đặc điểm trong xây dựng đó là có khung gỗ vuông (bằng lim) ở dưới thành gạch. Khung gỗ này giữ vai trò quan trọng đảm bảo tuổi thọ của giếng, giữ cho thành giếng ổn định lâu dài không bị sụt lún.
 
Thành giếng là những viên gạch được xếp chồng lên nhau, không có vữa kết dính tạo ra những khe hở cho nước trong lòng đất chảy vào giếng để duy trì mực nước của giếng luôn cao. Điều đặc biệt, trên các giếng này đều có các bàn thờ để thờ “thần giếng”. Theo anh Võ Hồng Việt (Cán bộ của TTBTDT Hội An, người được phân công nghiên cứu giếng cổ) cho hay: đây là một yếu tố tâm linh của cư dân Hội An cổ. Họ quan niệm rằng mỗi chiếc giếng có một vị thần bảo hộ.

Nước giếng cổ trong mát là “đặc sản Hội An”

Tuy nằm rất gần sông nước mặn, thế nhưng nước ở các giếng cổ này mát ngọt tự nhiên không gì sánh nổi, mực nước luôn cao và ổn định kể cả những ngày nắng hạn. Anh Trần Trung Mẹo (39 tuổi), một người dân làm nghề chở nước giếng thuê cả chục năm nay cho biết: “Các du khách nước ngoài rất khôn và kỹ tính, đến Hội An, họ chỉ sử dụng nước giếng này thôi, nếu khách sạn nhà hàng nào sử dụng nước máy có chất khử, họ sẽ nhận ra và bỏ đi ngay!”.
 
Một số cụ cao niên ở đây cho biết thêm, thời chiến tranh, những anh lính Tây khi đặt chân đến đây cũng chỉ sử dụng nước các giếng này mà thôi. Phải chăng giếng cổ đã nổi danh với các du khách nước ngoài từ đó?!

Một chi tiết thú vị nữa là, tất cả những món ăn đặc sản ở phố Hội như Cao Lầu, mì Quảng... đều chỉ sử dụng nước giếng cổ này. Chính vì vậy, ở Hội An tồn tại một nghề từ xưa đến nay đó là nghề chở nước giếng thuê. Có những gia đình con nối nghiệp cha truyền nghề 3, 4 đời.

Khoan hãy nói về những giá trị lịch sử, về kỹ thuật trong xây dựng, về nghệ thuật tìm ra long mạch nước ngon ngọt của người xưa... Rõ ràng, tầm quan trọng của những chiếc giếng cổ này đối với người dân Hội An và văn hóa của phố cổ là không phải bàn cãi và không gì thay thế được! Cư dân phố Hội ngày xưa làm nên những chiếc giếng này để sử dụng, lại hình thành nên nghi thức thờ “thần giếng”. Vì sao, tới bây giờ những “báu vật” này mới được Hội An “để mắt” tới? Dù sao, muộn cũng còn hơn không.

                                                                                                                  Theo TT&VH