Trước hết, cần nhận thức sâu sắc một yêu cầu quan trọng nêu trong Nghị quyết Trung ương 9, khóa XI đối với văn học, nghệ thuật: “Hoàn thiện các chuẩn mực giá trị văn hóa và con người Việt Nam, tạo môi trường và điều kiện để phát triển về nhân cách, đạo đức, trí tuệ, năng lực sáng tạo, thể chất, tâm hồn, trách nhiệm xã hội, nghĩa vụ công dân, ý thức tuân thủ pháp luật; đề cao tinh thần yêu nước; tự hào dân tộc, lương tâm, trách nhiệm của mỗi người với bản thân mình, với gia đình, cộng đồng, xã hội và đất nước”. Theo chúng tôi, đây cũng thật sự là sứ mệnh, là trọng trách cao cả của văn nghệ sĩ với tư cách là người chiến sĩ tiên phong trên mặt trận tư tưởng - văn hóa như lời dạy của Bác Hồ: “Đây là công việc cực kỳ to lớn, nặng nề phức tạp nhưng cũng rất vẻ vang. Đây là cuộc chiến đấu chống lại những gì đã cũ kỹ, hư hỏng để tạo ra những cái mới mẻ, tốt tươi ”.

Vấn đề xây dựng đạo đức, xây dựng nhân cách con người hiện nay đang trở thành nhu cầu cấp bách và cảm hứng sáng tạo của đội ngũ văn nghệ sĩ. Biến cảm hứng sáng tạo thành tác phẩm cụ thể để góp sức vun đắp đạo đức, nhân cách con người Việt Nam là một quá trình không đơn giản, ở khía cạnh quan trọng này, chúng tôi đồng tình với cách tiếp cận của một số tác giả là, khi nhìn con người Việt Nam nói chung, không chỉ thấy mặt ưu, mặt mạnh, mà còn thấy cả mặt hạn chế, mặt yếu kém; thấy hạn chế, yếu kém để ra sức khắc phục, chứ không phải để đánh mất lòng tin. Điều này cũng là nỗi trăn trở của số đông văn nghệ sĩ hiện nay. Có ý kiến đặt câu hỏi: “Không thể hình dung một nhà văn có trách nhiệm với cuộc sống, lại không khát khao với sáng tạo để có được những tác phẩm giúp con người tự khám phá, hiểu biết, nâng cao niềm tin vào bản thân, hướng tới chân lý, hướng tới cái đẹp của cuộc đời?”. Nhiều ý kiến khác cũng mong muốn: Trên cơ sở đề cao trách nhiệm nghệ sĩ - chiến sĩ, mỗi văn nghệ sĩ cố gắng hướng về cơ sở, nghiên cứu sâu thực tiễn đang vận động đa dạng, phức tạp, nhưng đã và đang xuất hiện không ít điển hình cá nhân, tập thể trong quá trình học tập, làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh. Viết về đạo đức, đề cao nhân cách, truyền cái tốt, cái đẹp cho người khác, cho xã hội, mà nhà văn không là tấm gương sáng thì rất khó thuyết phục công chúng. Chúng ta càng thấm thía lời nhà trí thức Ngô Thì Sĩ (thế kỷ 18) rằng “Đem đạo Thánh hiền để quở trách thói đời, không bằng đem đạo lý đời thường để cảm hóa lòng người”. Theo hướng đó, xã hội đòi hỏi văn nghệ sĩ đề cao tinh thần tự rèn luyện, bồi dưỡng, giữ gìn nhân cách của mình, không ngừng tích lũy tri thức văn hóa, bám sát hiện thực cuộc sống, tìm tòi, phát hiện, khám phá những yếu tố mới mang tính bản chất xã hội trong cả quá trình sáng tạo. Thực tế đã cho thấy, nếu văn nghệ sĩ thật sự là tài năng, có Tâm, có Tài, có Tầm, thì dù trong bất cứ hoàn cảnh nào cũng có thế sáng tạo nên những tác phẩm có giá trị đích thực, để lại dấu ấn, vẻ đẹp lâu bền trong xã hội.

Nguyên Tổng Bí thư Lê Khả Phiêu phát biểu tại Hội thảo (Ảnh: ĐCSVN)

Ở lĩnh vực quan trọng này, chúng ta trân trọng ý kiến của đồng chí Lê Khả Phiêu: “Trong tình hình hiện nay, dân trí đã phát triển cao, tiến bộ khoa học, công nghệ, đặc biệt là công nghệ thông tin hằng ngày phát triển mạnh mẽ đem đến cho con người biết bao nhiêu kiến thức, tầm nhìn xa rộng. Văn học, nghệ thuật muốn tác động vào con người, phải rất coi trọng chất lượng và hiệu quả, khắc phục hiện tượng nghiệp dư hóa; phải có sức chinh phục lòng người mạnh mẽ, sâu sắc và đọng lại đó thành một sức mạnh nội tâm, nâng cao trí thức, tâm hồn, tư tưởng, tình cảm, khát vọng, hướng thiện mạnh mẽ, làm tăng thêm sức đề kháng của mỗi con người chống lại cái xấu, cái ác, đẩy lùi tham lam, ích kỷ, vô cảm, phát huy tính tích cực cá nhân và tính tích cực xã hội”.

*

Nhiều ý kiến nêu ra những băn khoăn trước thực trạng giáo dục hiện nay liên quan trực tiếp việc xây dựng nhân cách con người, và cho rằng: nhà trường chưa coi trọng giáo dục đạo đức, giáo dục nhân cách cho học sinh, sinh viên, chỉ chú trọng dạy chữ, chưa chú trọng dạy người... Ở khía cạnh này, chúng tôi đồng tình với nhận định và kiến nghị của một số tác giả: nền giáo dục chúng ta coi nhẹ vấn đề xây dựng nhân cách con người Việt Nam cho các giáo viên và học sinh - đó cũng là nguyên nhân cơ bản gây ra những biểu hiện tiêu cực trong mối quan hệ thầy - trò, quan hệ gia đình - nhà trường, quan hệ ứng xử giữa học sinh với học sinh, trong đó rất đáng chú ý là, nạn bạo lực trong các học sinh nữ ở một số trường trung học từ cơ sở trở lên đang gia tăng.

Qua nhiều lần khảo sát thực tế ở những trường trọng điểm đào tạo văn hóa, văn nghệ trong cả nước, Hội đồng lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật Trung ương đã nêu kiến nghị: Bộ Giáo dục và Đào tạo cần thường xuyên đẩy mạnh công tác kiểm tra, thanh tra, rà soát, điều chỉnh, bổ sung chương trình giảng dạy ở các cấp học theo hướng tăng cường về số lượng và chất lượng những tác phẩm văn học nghệ thuật có giá trị cao về tư tưởng, nghệ thuật, có tác dụng giáo dục đạo đức, lối sống, bồi dưỡng vẻ đẹp tâm hồn, nhân cách con người Việt Nam trong giai đoạn mới. Kịp thời chấn chỉnh, loại bỏ những nội dung trong một số đề tài nghiên cứu khoa học về văn học, nghệ thuật đang gây tác hại đến nhận thức, thẩm mỹ của học sinh, sinh viên. Các trung tâm nghiên cứu, giảng dạy cần sớm có biện pháp xử lý dứt điểm những hiện tượng giảng dạy, hướng dẫn luận văn, luận án trái với đường lối văn hóa, văn nghệ của Đảng, phủ nhận những giá trị chuẩn mực về văn hóa, về đạo đức, xúc phạm đến nhân cách con người Việt Nam. Thiết nghĩ, để góp sức thiết thực giáo dục đạo đức, nhân cách cho học sinh, sinh viên, Bộ cần chỉ đạo quyết liệt các trường khẩn trương đổi mới, cải tiến mạnh mẽ nội dung chương trình, sách giáo khoa về các môn văn học, văn hóa học, mỹ học, giáo dục công dân; đặc biệt, cần phải chú ý việc dạy các môn học này ngay từ tuổi nhi đồng, thiếu niên. Đương nhiên, nhiệm vụ này là của cả hệ thống chính trị, nhưng nhà trường các cấp học đóng vai trò nòng cốt, tiên phong. Để thực hiện tốt nhiệm vụ này, thiết nghĩ cần nhắc lại lời nhà văn vĩ đại Victor Hugo: “Với cá nhân, quyền lực duy nhất phải là lương tâm, với nhân dân, quyền lực duy nhất là pháp luật”.

N.H.V
(SH321/11-15)


..............................................................
(*) Trích tham luận tại Hội thảo Khoa học toàn quốc “Văn học, nghệ thuật với việc xây dựng nhân cách con người Việt Nam”, tháng 10/2015.