Có thể nói trong giai đoạn này Phan Thế Phương đã cùng với tập thể Sở Thủy sản làm được hai việc lớn. Một là thổi bùng lên được phong trào nuôi tôm ở Quảng Công. Ngọn lửa ấy đã được nhen lên ở Hưng Phong và Hải Dương. Bên cạnh việc đắp đập, đào hồ, ngư dân còn tận dụng mặt nước bằng cách nuôi tôm lồng. Một thế mạnh của Phá Tam Giang là đáy phá tương đối bằng phẳng. Độ sâu trung bình một mét rưỡi. Tỷ lệ hai mươi phần nghìn độ mặn nước biển đối với một đầm nước lợ là một ưu thế tuyệt vời cho con tôm. Không những vậy, phá Tam Giang vẫn ảnh hưởng trực tiếp của thủy triều lên xuống. Cho nên các hồ nuôi tôm trên Tam Giang hầu như được thay nước đều đặn hàng ngày, bảo đảm hàm lượng muối của nước, và bảo đảm cả sự trong sạch môi trường.

Càng có nhiều hồ nuôi tôm càng cần nhiều con giống. Phan Thế Phương cho xây dựng trạm tôm giống ở Thuận An. Đó là việc lớn thứ hai của anh. Lâu nay tất cả các hồ tôm của Tam Giang đều phải vào Quy Nhơn, Đà Nẵng mua giống. Tại sao họ làm được, mình không làm được? Không thể không có câu hỏi ấy đối với một tấm lòng tự trọng.

Muốn cho tôm đẻ nhân tạo, phải hiểu được đời sống con tôm trong tự nhiên. Tôm đẻ ở vùng biển sâu hai chục sải nước. Không khó. Một ưu điểm của con tôm hình như thiên nhiên giành ưu đãi con người. Đó là việc tôm phối giống. Khác hẳn mùa phối giống của cá, con cá cái đi trước đẻ trứng, con cá đực đi sau, tưới tinh. Tôm hoàn toàn không phải thế. Ở con tôm cái có một "kho" chứa tinh, con tôm đực trao túi tinh cho tôm cái. Tôm cái cất vào cái hốc kho ấy. Với cái kho dự trữ này, con tôm cái dùng suốt thời thanh xuân của mình. Mỗi năm hai mùa phát dục, hai lân đẻ trứng, việc phối giống tự nhiên này, chỉ một mình con tôm cái tự làm cho nó, khi cần.

Như vậy muốn cho tôm đẻ nhân tạo, chỉ cần con tôm cái đã có kho tinh là đủ.

Muốn cho tôm cái mau đẻ, trại giống Thuận An cắt một mắt của con tôm cái đi. Mắt tôm nhìn, dùng năng lượng bản thân nó rất nhiều. Khi cắt một mắt, năng lượng ấy dùng vào việc phát dục. Các nhà chuyên môn nhìn màu sắc hai đường vân đặc biệt ở lưng con tôm cái, có thể tính được ngày đẻ của nó. Mỗi lứa tôm cái đẻ có tới vài triệu trứng, song hiệu quả nở chỉ đạt hai ba chục vạn con là cùng. Như vậy đã rất tuyệt rồi. Cho tôm cái đẻ lứa thứ ba thì thôi. Vì sau đó, trứng yếu dần đi. Con cái bị loại. Nhiệm vụ của nó coi như đã hoàn thành xuất sắc. Tuy nhiên một con tôm cái đạt tiêu chuẩn đẻ có khi rất đắt, tới hai ba trăm ngàn đồng một con.

Quá trình vận chuyển từ trứng tôm thành con tôm mỏng tang như sợi tóc mất mười ba ngày. Trong mười ba ngày ấy, ấu trùng tôm lột xác tới mười hai lần trong mười hai ngày. Hầu như mỗi ngày ấu trùng ăn một loại thức ăn riêng biệt. Hiện tại thức ăn này trại tôm Thuận An đang phải mua của nước ngoài, đóng hộp gửi qua.

Tôm mới nở được gọi bằng biệt danh P15. Tôm con P15 được chuyển qua hồ nuôi chăm sóc đặc biệt trong một tháng mới thực sự xuất chuồng cho các hồ nuôi tôm thịt.

Trại tôm Thuận An đặt ngay trên bờ biển, chỉ cách mép nước chừng một trăm năm mươi mét, lấy thẳng nước biển thực hiện quy trình tôm đẻ. Sở Thủy sản trực tiếp chỉ đạo trại tôm giống này.

Phan Thế Phương ước mơ:

- Bao giờ phá Tam Giang nuôi được một nghìn héc-ta tôm thì lúc ấy dù có nghỉ hưu tôi mới mãn nguyện, để những kế hoạch lớn lao sau đó anh em mình làm tiếp - Phan Thế Phương nháy mắt với tôi - Nếu thực hiện được một vạn héc-ta tôm nuôi ở Tam Giang này, anh coi, tất cả sẽ thay đổi nhường nào.

Nụ cười đôn hậu của anh lại nở sáng ngời.

Song ước mơ của riêng anh đã bị đứt gánh giữa đường. Cuối năm 1991, trong chuyến đi họp chuyên đề về con tôm ở Nam Bộ, cầm trong tay những quyết định mới mẻ, Phan Thế Phương vội hối hả trở về để triển khai ngay những ý đồ mới. Tai nạn ô tô đã cướp anh ngay trên đường Thuận Hải. Tôi chỉ được gặp lại anh khi anh đã nằm trong chiếc quan tài chở từ trong đó ra Huế.

Anh đương chức giám đốc Sở, tỉnh ủy viên, nên đám tang anh rất to - ô tô lớn nhỏ đậu trước Sở Thủy sản lũ lượt. Người đến viếng com-lê, cra-vát, áo dài. Tỉnh ủy chủ trì đám tang. Có loa giới thiệu từng đoàn đại biểu. Duy có "một đoàn đại biểu" làm tôi rất cảm động. Đoàn chỉ có một người. Anh chừng năm mốt năm hai tuổi, đạp tới sở bằng chiếc xe đạp cà-tàng, quần vải, áo bộ đội cũ. Từng nét mặt đều buồn thiu.

Người đón tiếp hỏi:

- Anh ở đoàn nào?

Đáp:

- Tôi chỉ có một mình. Tôi đến đây chỉ xin lạy ông Phương mấy lạy.

Quả nhiên, ngoài tấm lòng, người khách chẳng có gì điếu phúng. Lạy xong, rưng rưng nước mắt, anh lặng lẽ gật đầu chào người chủ lễ, dắt xe ra, đi thẳng. Nhận ra người nuôi tôm ngoài Tam Giang, tôi nói thầm với anh Phương: "Phan Thế Phương ơi, nhân dân đến với anh đấy!"

Có niềm vinh quang nào hơn thế?

Anh Phương mất đi, Anh Hiền lên thay anh, tiếp tục chủ trì công việc nuôi tôm này. Phú Lộc, Phú Vang đua nhau ngược phá lên tận Quảng Công để nhận ra thế mạnh của đầm phá mình.

Từ khi Nguyễn Như Tùng nuôi con tôm đầu tiên cho đến nay, thật không ít đắng cay. Ngay cả khi đầu qua đuôi lọt tưởng nhịp nhàng rồi, vẫn thất bại. Quảng Điền, ba vạn rưỡi tôm giống chết vì khi vừa thả tôm, gặp trời quá lạnh. Nước phá nông, nên lạnh, đâu được ấm như ngoài biển khơi mùa tôm nở. Hồ nuôi tôm thịt ở Cồn Sơn tôm chết hàng loạt, vì nước nóng quá, tôm không chịu nổi, cứ tưởng có bọn phá hoại nào. Hồ tôm Viễn Trình do thay nước không đều, nước bẩn, bị ô nhiễm, tôm chết nổi hàng loạt. Gần đây nhất, hồ nuôi tôm của ông Hải ở Phú Lộc, thả mười ba vạn con, lúc tát, chỉ còn một nghìn ba trăm con. Có người nói do giống tôm yếu quá. Nhưng khi cùng bắt một ngàn ba trăm con tôm kia, trong hồ của ông Hải còn có hai chục con cá rô, và hai con tràu. Phải chăng do dọn tạp không sạch, đó là nguyên nhân của vụ thất thu này.

Trái hẳn lại, hồ nuôi tôm giống của anh Quang ở Vĩnh Hưng, cùng một lứa thả tôm P15 như của ông Hải, anh thả mười hai vạn rưỡi, đúng một tháng sau, lãi ngay bảy triệu đồng.

Tôi hỏi Quang:

- Anh có kinh nghiệm chăm sóc gì?

Quang đáp:

- Tuần đầu, chúng tôi cho tôm ăn huyết heo và trứng gà. Hai thứ hòa vào nước đổ xuống quanh hồ. Thúc một tuần, tôm lớn hẳn lên.

Đến thăm nhà Quang, đúng lúc vợ con anh vừa dọn bữa cơm chiều. Cơm đang còn độn khoai. Bữa ăn phải nói là sơ sài. Tôi biết cả nhà, kể cả đứa trẻ nhỏ nhất cũng đang nhịn miệng dốc sức cho việc nuôi tôm.

- Anh nghĩ gì về việc nuôi tôm? Tôi hỏi.

Quang rất tự tin:

- Xã chúng tôi nghèo đất đai, nhưng giàu mặt nước. Lâu nay bỏ hoang phí, giờ hiểu được thế mạnh của mặt nước rồi thì phải khai thác nó. Tính lãi, không có gì mau lớn bằng con tôm đâu anh. Tôm P15, 6800 con mới được một cân. Nuôi bốn tháng sau, không kể loại một, loạt hai làm gì, loại ba từ hai chục đến ba chục con một cân. Trong vòng bốn tháng, một con tôm lớn gấp ba trăm lần. Và lại một vòng quay bốn tháng là vừa.

Phải đi quanh quê Quang một vòng mới càng hiểu quyết tâm nuôi tôm của anh. Một vùng cát trắng phau. Cắm cây sắn xuống cũng phải tưới mới sống, ở đây có câu ngạn ngữ "cây mọc trên bờ vai" là thế. Người chăm chỉ mỗi đêm phải gánh tới ba trăm gánh nước giữ cho vườn có màu xanh. Vì vậy, không đâu quý giọt nước ăn bằng đất này. Riêng quê Quang, đã hoạch định, làm tới 600 giống UNICEP mới thỏa mãn nước dùng cho dân hàng ngày.

Tôi chợt nhớ một câu ca dao rất đặc chủng của đất đai và đầm phá Tam Giang: "Thuyền tôi đậu phá Tam Giang. Buông câu bắt cá lên làng đổi khoai". Quang nghĩ chuyện đổi đời là phải lắm.

Quang đang hướng cho dân xuống khai thác tiềm năng phá Tam Giang. Anh bảo:

- Nếu nuôi được 300 héc-ta tôm, dân chúng tôi sẽ đổi đời.

Tôi hỏi:

- Đến bao giờ làm được chừng ấy?

Quang ngập ngừng, tính chưa ra. Anh Diện, bí thư xã Phú Đa đã cho tôi biết thêm sự lúng túng của các anh trong việc loay hoay tìm cái chìa khóa của Tam Giang như thế nào:

- Sức lao động của chúng tôi thừa. Nhưng chúng tôi không có vốn. Một mái nhà tranh không đủ sức tin cậy là tài sản thế chấp để ngân hàng cho vay. Ngân hàng có cho vay đấy nhưng thật chưa đáng kể gì. Ông Hai có vào Nam vay vài chỉ của bà con để góp vốn. Anh Hải bán cả nhà cửa lo cho hồ tôm. Riêng năm nay xã đã nhận 50 đơn xin diện tích mặt nước nuôi tôm. Song tất cả đang hết sức lúng túng, lấy đâu ra vốn đầu tư ban đầu.

Mâu thuẫn giữa tiềm năng và khai thác, tiềm năng đang là một hiện tại của phá Tam Giang. Không còn phải là lúc con cáo không với tới quả nho đành ngậm ngùi phủ định "quả nho xanh" để quay đi nữa rồi.

- Chúng tôi đang tìm cách liên doanh để gỡ thế bí này. Không dám hứa gì trước, nhưng có nhiều hi vọng - anh Hiền giám đốc Sở Thủy sản tâm tình - Không phải phá Tam Giang chỉ có con tôm thôi đâu anh. Phải nghĩ ngay tới việc nuôi cá và nuôi cua nữa. Và tôm cũng không phải chỉ có tôm sú. Con tôm bạc đang ăn khách. Tôm bạc cho đẻ dễ, nuôi một lứa chỉ cần hai tháng là xuất được. Làm thức ăn tổng hợp và nuôi tôm bằng lồng không đáy đang là một đề tài thật tích cực của Tam Giang.

Phá Tam Giang, một con phá được nước của ba dòng sông lớn đổ vào: Sông Bồ, sông Hương, sông Truồi, tạo nên một vùng đất lợ lý tưởng. Đến Thừa Thiên năm 92, nói đến làm ăn kinh tế ở đây, khách thường nhắc đến phá Tam Giang. Những người ở xa lâu nay chỉ biết một Tam Giang dữ dằn: "Yêu em anh cũng muốn vô, sợ Truông nhà Hồ, sợ phá Tam Giang". Cách đây bảy năm, còn biết một Tam Giang nghiệt ngã, trận bão năm 1985, sóng lừng vùi chết 300 người trong một đêm, có gia đình 24 người, chết 21. Bây giờ Tam Giang đang trong tầm tay của một cơ ngơi mới. Nếu nuôi được một vạn héc-ta tôm trên phá, thì đó là một cuộc đổi đời. Song hiện tại đang bộn bề ngổn ngang. Thất bại đã thành kinh nghiệm. Ước mơ đã thành mục đích. Mỗi phấn đấu bây giờ đều là một tiêu chí được ghi nhận. Cuộc đổi mới có ý nghĩa nhất trên Tam Giang bây giờ là cướp thời gian.

Cướp thời gian trước mắt của các hộ tôm bây giờ là thúc tôm thịt mau lớn, đạt tiêu chuẩn xuất hồ trước tiểu mãn.

Hôm nay tôi trở về Cồn Tè mùa thu tôm thứ ba. Những người nuôi tôm quây quần quanh mộ Nguyễn Như Tùng, thắp hương cho anh. Từ ngày hành nghề nuôi tôm ở Cồn Tè, đó là một tục lệ mới. Ngày thả tôm, thắp hương. Ngày thu hoạch tôm, thắp hương. Cái mới hơn của năm nay là trong lời khấn, dân nuôi tôm nhắc tới tên cả hai người: Nguyễn Như Tùng và Phan Thế Phương, cầu xin các anh phù hộ nghề nuôi tôm ở Tam Giang ngày càng phát đạt.

Trong không khí trang nghiêm, nhìn những cặp mắt đều rưng rưng nước mắt kia, sao mà chan chứa tình đời, sâu nặng. Phải chăng đó cũng chính là một tứ thơ mới đã được cất lên, làm lóng lánh thêm cho dòng nước của thi ca vốn đã rất lãng mạn này?

N.Q.H
(TCSH50/07&8-1992)