Vùng quê hiu hắt và những con người sống ở đây, mấy chục năm sau đã được nhà văn viết trong hai truyện ký thật hay, làGa xép và Lỗi tình. Nhưng, đó là việc nhiều năm sau này, khi Ngọc Giao đã là nhà văn danh tiếng. Thời niên thiếu, Ngọc Giao học ở trường huyện, người cha làm sếp ga long đong nay đây mai đó, lại thật buồn khi mới hơn mười tuổi đã mồ côi mẹ. Lớn lên một chút, do cố gắng của người cha, Ngọc Giao được ra học ở trường Bưởi, Hà Nội. Khi đỗ tú tài, Ngọc Giao đã rất thông thạo tiếng Pháp, và hiểu biết khá sâu về văn chương Tây - Âu. Năm 1929, mới mười tám tuổi, ông đã có truyện ngắn đầu tay Dưới mắt tôi, cái xã hội loài người, đăng trên Ngọ báo và được dư luận tán thưởng. Vậy là cuộc đời lại có thêm một nhà văn.

...và một số tác phẩm

Ngọc Giao bắt đầu nghiệp văn vào những ngày khởi đầu giai đoạn 1930 - 1945, một trong những giai đoạn đạt tới đỉnh cao trong lịch sử văn chương nước Việt ta. Trong giai đoạn này, tờ báo văn chương có uy tín bậc nhất là tuần báo Tiểu thuyết Thứ bảy (TTTB), nơi quy tụ những nhà văn được bạn đọc đương thời rất mến mộ, nhiều người sau này đã được lịch sử văn học ghi nhận là những tác giả tiêu biểu của nền văn chương Việt Nam hiện đại. Ngọc Giao là tác giả trụ cột của TTTB, ông vừa là thư ký tòa soạn, vừa là nhà văn thường xuyên có tác phẩm đăng trên chuyên mục truyện ngắn. Hầu như tuần nào ông cũng viết được một truyện ngắn. Đó là chưa kể, ông còn có nhiều tác phẩm đăng trên những báo khác, như Ngọ báo, Tao đàn, Tri tân, Phổ thông… Những năm hai mươi tuổi ấy, Ngọc Giao cũng đã xuất bản một số tiểu thuyết, tiêu biểu như Cơn gió bấc (NXB Tân Dân xuất bản năm 1938), Đất (NXB Cây Thông xuất bản năm 1940).

Cảm thương những phận người

Sau rất nhiều năm kể từ khi những tác phẩm của Ngọc Giao ra đời, đến nay đọc lại, chúng ta vẫn thấy bồi hồi thương cảm những phận người nơi một cái ga xép chơ vơ giữa cánh đồng, và trong dăm bảy cái lều là những người nhà quê sống như cỏ cây (truyện Ga xép). Những truyện Phấn hương, Tết cô đầu, Kim Dung, đến nay vẫn khiến chúng ta xót xa cho những kiếp nghệ sĩ nghèo, những đào nương, kép hát trong cảnh sống cô đơn, tàn tạ buổi cuối đời. Những cảnh đời được lột tả sắc nét đến trần trụi trong Ra tỉnh, Xóm nghèo ăn Tết chó, còn khiến chúng ta đau lòng… Để đánh giá tài năng văn chương cũng như vị trí của nhà văn Ngọc Giao trong giai đoạn văn học 1930 - 1945, chúng tôi rất đồng thuận với nhà văn Phong Lê khi ông nhận định: “Phấn hương (Tân Dân xuất bản 1939) và Cô gái làng Sơn Hạ (Tân Dân xuất bản 1942) là hai tập truyện đủ đưa Ngọc Giao vào hàng ngũ thành danh trước năm 1945, giống như Thạch Lam với Gió đầu mùa và Nắng trong vườn, Nguyễn Tuân với Vang bóng một thời, Thanh Tịnh với Quê mẹ, Hồ Dzếnh với Chân trời cũ, Bùi Hiển với Nằm vạ, Tô Hoài với O chuột và Nhà nghèo…”

Một số nhà nghiên cứu - lý luận văn học đã nhận định Ngọc Giao là nhà văn lãng mạn, một số khác lại coi ông là nhà văn hiện thực. Chúng tôi không nghĩ như vậy. Trên tiến trình văn chương thế giới, Chủ nghĩa lãng mạn xuất hiện ở châu Âu, tiêu biểu nhất là ở Pháp, từ Cách mạng tư sản 1789. Và, phải đến sáu mươi năm sau, vào giữa thế kỷ XIX, Chủ nghĩa hiện thực mới xuất hiện ở châu Âu. Đến những năm hai mươi, thế kỷ XX, văn chương lãng mạn và văn chương hiện thực châu Âu hầu như cùng lúc tràn vào đời sống văn hóa xã hội nước ta, nó trở thành một trong những tác nhân mạnh nhất khiến văn chương Việt Nam có bước phát triển mạnh mẽ. Đương nhiên, các nhà văn ta, nhất là những người có tài và có tri thức, đều đọc văn chương lãng mạn cùng văn chương hiện thực thế giới, để tiếp thu những giá trị trong đó. Những giá trị ấy là văn hóa. Cũng như các tài năng văn chương khác cùng thời, Ngọc Giao tiếp thu những giá trị văn hóa trong văn chương Âu - Mỹ, và làm nhà văn của cuộc sống Việt Nam, cuộc sống có cội nguồn quá khứ từ ông bà cha mẹ, và cuộc sống ngổn ngang trăm mối mà thật nhiều mối khổ đau, chua xót, diễn ra hàng ngày, ngay trước mắt ông. Trong cuộc sống này, có người thuộc dòng tôn thất giàu sang, danh vọng ở Huế đã sa sút, ra tá túc tại một xóm nhỏ phố Khâm Thiên, Hà Nội, làm nghề dạy đàn, nhưng suốt ngày nằm mọp bên bàn thuốc phiện, cô con gái tên Hương đẹp như hương như hoa hầu hạ. Kết cục, để có tiền cho cha sống, Hương phải bán thân cho nhà thổ… (truyện Ông thầy đờn). Chỉ là một truyện ngắn, nhưng nó đủ hé mở cho người đọc thấy cảnh suy sụp tang thương của một thời đại cũ kỹ già nua. Trong cuộc sống này, có những kẻ háo danh thèm được gọi là “văn sĩ”, đã dấn thân vào nghiệp văn chương để rồi bị ăn những quả lừa của đám người nhốn nháo trong cái chợ văn chương ế ẩm (các truyện Quan báo, Tôi là thi sĩ). Cuộc sống của cái xã hội phong kiến nửa thuộc địa này, đầy những nghịch cảnh, nhất là những nghịch cảnh của loại người sống dưới đáy. Ngọc Giao nhìn rõ bản chất sự đời, do bị xô đẩy đến hết đường sống, con người đã bị mất hết sự trong sạch và đã làm những việc bất lương, như các nhân vật trong các truyện Ông thầy đờn, Tội lỗi ngoài ngưỡng cửa, Người cha…

Những trang văn giàu mỹ cảm

Ngọc Giao là nhà văn giàu lòng thương người, thương đời. Ông phơi bày lên trang sách những số phận đắng cay của các kỹ nữ, gái điếm với nỗi xót thương; ông mô tả thân phận của anh mõ làng, người đưa thư, cô gái muộn chồng… với một sự cảm thông, chia sẻ. Ngọc Giao viết không ít truyện tình ái, nhiều nhân vật nữ bị sa vào giang hồ, trụy lạc. Nhưng ông không đặc tả các cảnh trụy lạc, mà dùng một lối diễn tả tinh tế đủ để người đọc hiểu được trạng huống trụy lạc. Có thể nói, thủ pháp nghệ thuật đó là tình thương của ông đối với nhân vật của mình, cũng là đối với người đời. Đọc Ngọc Giao, chúng tôi cảm thấy, ông luôn khát khao một cuộc sống trong sạch và lương thiện cho mỗi người, cho xã hội con người.

Trong nhiều tác phẩm của Ngọc Giao, còn có một miền cuộc sống nằm thật sâu trong tâm khảm, đó là miền ký ức của riêng ông. Ông viết về nó, như Nguyên Hồng viết Những ngày thơ ấu, lại như Hồ Dzếnh viết Chân trời cũ. Trong miền cuộc sống này, rất đậm hình bóng người mẹ đã qua đời quá sớm, để lại trên quê nhà quạnh quẽ một đứa con cô đơn với tuổi thơ nhiều buồn tủi. Bà nhập vào nhiều nhân vật người mẹ, hoặc người vợ trong các tác phẩm Một chuyện của lòng, Điêu tàn, Những hình bóng cũ, Những ngày thơ ấu… Nhà văn viết về ký ức của riêng ông, nhưng khi thành tác phẩm, nó như là ký ức của xã hội đương thời. Bởi, không ít người trong xã hội thời đó đang sống với tâm trạng không tìm thấy hạnh phúc trong thực tại; họ muốn dựa vào quá khứ, nhưng quá khứ cũng thật nhiều thương đau, xa xót. Ở những tác phẩm nặng về hoài niệm này, văn chương Ngọc Giao hay lạ lùng. Những trang văn của một tâm hồn có chút yếu đuối, nhưng thật giàu mỹ cảm, viết về mẹ, cha, về những người thân yêu, đã làm nên một Ngọc Giao đặc sắc...

Trong kháng chiến chống Pháp, nhà văn Ngọc Giao có tham gia làm tờ báo Bạn dân, cơ quan của Công an Cao - Bắc - Lạng, chiến khu XII. Đó là năm 1946, ông cùng gia đình, tản cư lên phủ Yên Thế, tá túc tại Nhã Nam, cả nhà sống bằng gánh bún riêu mà vợ ông bán ở đầu chợ. Làm tờ Bạn dân được ba số rồi thôi. Năm 1947, máy bay Pháp bắn phá chợ Nhã Nam, quán bún riêu cũng bị dẹp luôn, gia đình ông hồi cư về Thuận Thành. Rồi về Hà Nội. Do kế sinh nhai, Ngọc Giao đã làm công chức hợp đồng cho Nha Thông tin phủ Thủ hiến Bắc Việt một thời gian. Việc này, về sau đã khiến ông chịu thật nhiều khổ lụy. Là nhà văn, Ngọc Giao không biết làm việc gì khác ngoài viết văn, làm báo. Trong Hà Nội tạm bị chiếm, một người bạn là Tam Lang Vũ Đình Chí đã mời ông cùng làm tờ báo Lẽ sống. Được một thời gian ngắn, Lẽ sống bị đóng cửa. Các ông lại xin ra tờ Lên đường. Rồi Lên đường cũng lại bị buộc đình bản. Các ông tiếp tục xin ra tờ Công tội… Trong lưới kiểm duyệt khắc nghiệt, thậm chí chính quyền bù nhìn có thể đàn áp, Ngọc Giao vẫn viết. Những truyện ngắn tả thực của ông như Cát bụi, Cụ Quận ăn tết vui rất đậm tính phê phán. Ông viết một loạt phóng sự như Buôn xác, Ông chọc tiết, Hoang thai, Ông kễnh, Cuội già… với cách tả thực, phê phán hết sức sắc nhọn. Bộ tiểu thuyết gồm hai tập, tập đầu là Đất, xuất bản năm 1940, tập tiếp theo là Xã Bèo - người của đất, Ngọc Giao viết trong lòng Hà Nội tạm bị chiếm. Nội dung bộ tiểu thuyết tâm lý xã hội này ông ấp ủ trong nhiều năm trời, mô tả người nông dân dù cuộc đời có bị quăng quật đến mấy cũng gắn bó sống chết với quê cha đất tổ, với làng mạc, ruộng đồng… Thật không ngờ, đến năm 1963, trong một bài đánh giá văn học Hà Nội tạm bị chiếm, người viết đã quy chụp ông rất nặng nề.

Nở hoa lần nữa và trút cả cho Hà Nội

Trên thực tế, chỉ vì sinh kế, nhà văn Ngọc Giao đã về thành cùng nhiều bạn văn nghệ khác như, Hồ Dzếnh, Lê Văn Trương, Bùi Xuân Phái, Hoàng Tích Chù, Tạ Tỵ… Tâm hồn giàu tình thương người và có phần yếu đuối, sau năm 1955, Ngọc Giao mặc cảm nặng nề trước sự kỳ thị của người đời về việc ông đã trở về Hà Nội tạm bị chiếm. Từ đó ông đã không xuất hiện trên văn đàn. Rồi việc bị quy chụp năm 1963, khiến ông sống càng lặng lẽ hơn, đến mức các bạn văn và nhiều bạn đọc tưởng như đời văn của Ngọc Giao đã khép lại…

Cuối năm 1986, công cuộc Đổi mới có ảnh hưởng sâu rộng trong đời sống, lại thấy Ngọc Giao xuất hiện trên văn đàn, khi đã 76 tuổi. Cả đời, ông đâu có biết nghề gì, ngoài viết văn. Viết, và đến được với người đọc, đối với ông thật là hạnh phúc. Tới quãng này, có thể coi đời văn Ngọc Giao như đời mai được nở hai lần. Thật lạ, dường như trong ông không hề có khối u hoài tích tụ ba mươi năm trời. Trong những tác phẩm ông cho in đều đặn trên báo chí, nhiều nhất là báo Người Hà Nội, bạn đọc thấy một Ngọc Giao như xưa, vừa viết về cuộc sống trước mắt, vừa ngoái nhìn ngày xưa, tuổi thơ, tuổi trẻ của ông gắn với Hà Nội, nơi ông cư ngụ suốt đời… Ngọc Giao viết nhiều nhất về những mẫu người chỉ Hà Nội mới có. Đó là ông Lâm, chủ quán cà phê, chuyên sưu tầm tranh và chữ ký của các nghệ sĩ. Đó là nhà viết kịch danh tiếng Vũ Đình Long, chủ nhà in Tân Dân mà ông gọi là “tiên ông”. Đó là nhà văn Lan Khai si mê sách một cách kỳ khu đến độ có thể “cho mượn vợ” chứ không thể “cho mượn sách”. Với giọng văn trữ tình và tinh tế, Ngọc Giao viết nhiều bài ký về đời sống người Hà Nội xưa và nay, như những “đặc sản” riêng Hà Nội mới có. Đó là thú chơi cây cảnh, là đời sống sân khấu với biết mấy vui buồn, là nghề in ấn, là chuyện về những hành khất - thi nhân dân gian cứ đêm ba mươi là đến gõ ống nứa và đọc vè chúc Tết các chủ nhà có máu mặt, để xin ăn… Chúng tôi nghĩ, hiếm nhà văn nào viết về Hà Nội với lối văn phong tục mà hay thấm thía như ông. Trong lần nở hoa thứ hai, cây lão mai Ngọc Giao dường như dâng cả cho Hà Nội, mảnh đất thân yêu đã nuôi dưỡng ông suốt đời. Và rồi, bài ký Hà Nội cũ nằm đây viết tháng 5.1996, một năm trước khi ông qua đời, là tác phẩm chứa đựng những tâm sự cuối cùng, nặng nỗi quan hoài của ông với bãi An Dương nơi ông cùng Thâm Tâm, Trần Huyền Trân, Nguyễn Bính… từng nương náu một thời gian. Tác phẩm văn chương này đẹp lạ thường, nó như đợt hoa cuối cùng cây lão mai Ngọc Giao đem trút hết cả cho Hà Nội.

Theo Anh Chi - ĐBND