Khi Trương Vĩnh Ký điều hành bài vở “Gia Định báo”, ông nêu ra ba mục đích: Truyền bá chữ quốc ngữ trong nhân dân; cổ động tân học trong nước và khuyến khích nhân dân học chữ quốc ngữ. Tờ báo tiếng Việt đầu tiên này xuất bản từ ngày 15.4.1865, là tuần báo nhưng ngày ra không nhất định, khi thì thứ Ba, thứ Tư hoặc thứ Bảy. Số trang cũng không ổn định, từ 4 - 12 trang. Báo có khuôn khổ 32x25cm, giá bán 0,17 đồng/tờ (nếu đặt mua cả năm là 6,67 đồng). Ban đầu, tờ báo chủ yếu đăng thông tin công vụ và tạp vụ. Sau đó, tờ báo có thêm phần mở rộng, được đánh giá là có giá trị và sức cuốn hút rất lớn, với những khảo cứu, nghị luận về văn hóa, đạo đức, phong tục, lễ nghi, tư tưởng, lịch sử, thơ văn… Theo nhận định của nhiều nhà nghiên cứu, chính trên “mảnh đất” này, Trương Vĩnh Ký đã cất lên những tiếng nói yêu nước theo cách rất riêng của mình.

Yêu nước theo cách riêng

Với nội dung giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc, phổ biến, cổ vũ chữ tiếng Việt, cung cấp kiến thức, thông tin mọi mặt cho nhân dân, trong suốt 44 năm tồn tại, “Gia Định báo” đã hoàn thành sứ mệnh, là tờ báo tổng hợp có giá trị cao và tạo tiền đề cho báo chí Việt Nam phát triển. Nhìn nhận như vậy, nhưng cho đến nay, Trương Vĩnh Ký còn là một trong những nhân vật lịch sử gây tranh cãi nhiều nhất. Những nghiên cứu chuyên sâu, nhận định, đánh giá về vai trò và sự đóng góp của Trương Vĩnh Ký, vì vậy, càng cần thiết.

Theo nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân, sự nghiệp báo chí của Trương Vĩnh Ký là một phần trong cuộc đời và sự nghiệp đồ sộ của ông. Còn nhiều câu hỏi, thậm chí sự phủ định, nhưng di sản mà ông để lại cho văn hóa, ngôn ngữ, báo chí... dân tộc là không thể phủ nhận. Kinh nghiệm làm báo của ông trong thời gian giữ vai trò ở tờ “Gia Định báo”, và những dự định và việc đã làm cho tạp chí “Thông loại khóa trình” (được Trương Vĩnh Ký bỏ tiền riêng để in năm 1888, là tờ báo tư nhân đầu tiên ở Việt Nam) là những đóng góp quan trọng cho báo chí Việt Nam thời sơ khai. Dù sự nghiệp làm báo của ông chỉ chiếm một phần rất nhỏ trong cuộc đời, song trong làng báo Việt Nam, lịch sử báo chí không thể không nhắc đến tên ông.

Theo GS.TS Đỗ Quang Hưng, đã có nhiều công trình nghiên cứu về Trương Vĩnh Ký trước đây cho chúng ta một hình dung rõ hơn về con người ông, qua đó thấy được vấn đề của dân tộc, lịch sử và văn hóa. Còn nhà báo Trần Hữu Phúc Tiến, từ nghiên cứu về cuộc đời, sự nghiệp của Trương Vĩnh Ký, nhận định: “Trương Vĩnh Ký là một người yêu nước theo cách của mình”, và báo chí là một kênh để Trương Vĩnh Ký thể hiện cách riêng ấy. “Ông yêu nước không phải là kêu gọi người dân ra bưng biền chiến đấu, mà là bảo vệ đất nước thông qua bảo vệ văn hóa, ngôn ngữ của dân tộc... Yêu nước vào thời điểm giao thời giữa chế độ phong kiến và thực dân lúc đó theo cách của Trương Vĩnh Ký là sự bày tỏ một cách thầm lặng, nêu lên được cội nguồn dân tộc, lý tưởng của người dân thông qua ngòi bút với tư cách là một nhà báo”.