_Lâu lắm rồi, trong một cuộc triển lãm quốc tế được tổ chức tại Paris, tôi đã có thể xem một số tác phẩm của danh họa Êt- va Mun (1), đó là các bức họa Tiếng gào, Ma-Đon-Na, một số bức chân dung tự họa, một số bức chạm gỗ và bức vẽ. Sự cám dỗ là có ngay lập tức và thuộc về một loại rất đặc biệt chỉ có thể gọi là sự cám dỗ đến “chóng mặt”, tựa như ta thò đầu nhìn xuống vực thẳm. Kể từ dạo đó, tranh của Mun không ngừng lôi cuốn tôi. Sự phát hiện đích thực mà tôi có được chậm hơn chút ít. Mùa hè năm 1985, nhà tôi và tôi đến nghỉ ở Ô slô một thời gian ngắn và một trong những địa điểm đầu tiên mà chúng tôi đến thăm là Bảo tàng Êt-va Mun. Vài lần chúng tôi trở lại thăm Bảo tàng này vì nó không chỉ là một trong số những bảo tàng tốt nhất thế giới dành riêng cho họa sĩ và tác phẩm của anh ta, mà vì nó có thể được xem là một cuộc hội ngộ đông đủ đáng ngạc nhiên của những bức chân dung thuộc trường phái tượng trưng.

Tôi xin nói rõ rằng những bức tranh này không kể cho ta về một cuộc đời mà khải thị cho ta một tâm hồn. Ấn tượng của chúng tôi càng sâu sắc hơn vì chúng tôi dạo qua các phòng tranh của bảo tàng trong thời tiết mùa hè xứ Bắc Âu. Nỗi đam mê tràn chảy trên tranh của Mun cho chúng tôi thấy một lời giải đáp về độ mạnh của ánh sáng và sự cuồng nhiệt của màu sắc tương khắc tương sinh như thế nào. Sự tràn chảy của cuộc sống: cây cối, hoa lá, muông thú, đám đông, tất thảy dường như được cổ vũ bởi một sức sống trước một thời gian, hồn nhiên và khiếp đảm. Các cửa sổ phòng chúng tôi đều nhìn ra một công viên và mỗi đêm, thật khó mà ngủ được, chúng tôi nhìn thấy bóng dáng của Ô-bê-rôn của Ti-ta-ni, đoàn tùy tùng những con quỷ của họ lướt đi giữa những cây cối. Cùng diễu qua ngoài ấy, những con người mà chúng tôi từng nhìn thấy cách đây mấy giờ trong bảo tàng Êt-va Mun. Tư tưởng của ông đã theo dõi và tập trung cao độ ở họ. Bọn họ cười, đăm chiêu, tàn bạo. Tôi nghĩ rằng: ngày hạ chí và cây cối của nó là một bản hợp xướng của nhịp điệu vũ trụ, còn bản hợp xướng buồn thảm kia là những hoang mạc với các màu: màu trắng, màu xanh chàm và màu đen của ngày đông chí. Hai ngày có đánh lộn nhau và cùng hiện thân trong tác phẩm của Mun.

Có những nghệ sỹ phát triển theo chiều hướng y như những cây cối rất nhiều cành nhánh, một số khác lại luôn luôn chỉ theo đuổi một con đường. Họ được nỗi bất hạnh bên trong đưa đường dẫn lối. Mun thuộc nhóm nghệ sĩ thứ hai này. Dù ông mải miết vẽ hơn sáu mươi năm và tác phẩm của ông là rộng lớn nhưng chúng không đa dạng. Trong quá trình sáng tác của ông, người ta nhận ra những do dự, lúng túng của ông, những thời kỳ trăn trở tìm kiếm và những thời kỳ đạt tới đỉnh cao của sự sáng tạo, nhưng không thấy những thay đổi tốt đẹp và cả những giai đoạn ngừng nghỉ vốn khiến chúng ta giật thột đầy ngạc nhiên trong sự nghiệp sáng tạo của Pi-cat-xô và bao nghệ sĩ hiện đại khác. Chất giản dị mỹ học tương đối nổi bật lên trên tính hoàn thiện tâm lý và trí tuệ của ông. Nhưng khi nói đến “chất giản dị mỹ học” tôi e rằng mình đã phạm một điều không chính xác, có lẽ nên viết là tính thống nhất thì đúng hơn, bởi vì những tác phẩm được vẽ vào năm 1885 mô phỏng theo những tác phẩm ông muốn vẽ suốt cả đời mình. Tính thống nhất này không thiếu vắng kỹ thuật.

Mun sử dụng những phương tiện khác nhau: từ tranh sơn dầu đến tranh khắc và ở đủ mọi thể loại ông đều thể hiện với trình độ bậc thầy. Ông là người đổi mới, sáng tạo trong việc làm chủ nghệ thuật khắc gỗ, và như một họa sĩ ông đã để lại cho chúng ta nhiều tác phẩm nhớ mãi, đó là ở những tác phẩm mà tôi không biết có phải ông ngưỡng mộ tính bền chắc của đường nét hơn là sự xúc động của từng nét chấm phá. Ông là một người sành màu đích thực, không chỉ là sự thăng bằng của các gam màu hoặc là sự uyển chuyển của bảng màu mà còn vì tính sinh động và nghị lực phi thường của chiếc bút vẽ. Tóm lại, tính thống nhất của bút pháp là kết quả của một nỗi bất hạnh cá nhân, không phải là kết quả một sự lựa chọn thẩm mỹ mà là một số phận. Nhưng đó là một số phận được tự nguyện chấp nhận.

Trong thời gian đầu, sau một thời gian ngắn theo trường phái tượng trưng, ông đã tiếp thu chủ nghĩa ấn tượng. Chỉ một thời gian rất ngắn, ông nhanh chóng nhảy một bước dài đến cách vẽ của riêng mình: đó là một chủ nghĩa ấn tượng “avant la lettre” (2). Thật là dễ hiểu tấm gương của ông đã có ảnh hưởng sâu sắc trong các họa sĩ ấn tượng của nhóm Die Brucke, như các họa sĩ Nan-đơ và Kiếc-snê. Những ảnh hưởng và những tương đồng giữa Ô- rô- xcô (3) và các nhà ấn tượng chủ nghĩa đều đã được thừa nhận. Cũng rất có thể là người nghệ sĩ Mêhicô này đã quen tác phẩm của Mun: các tranh thuốc nước và các bức họa của giai đoạn sáng tác đầu của ông (những bức có tựa đề Những cảnh về phụ nữ) cho thấy sự giống nhau không thể hồ nghi với những bức tranh sơn dầu và những bức khắc gỗ của Mun vốn cũng có chủ đề khiêu vũ và các cảnh nhà thổ.