Sau đó ông được vua Tự Đức phong tước Tùng Thiện công. Nhân mừng sinh nhật 40 tuổi, vua Tự Đức tặng quà, câu đối, ông lại tâu vua Tự Đức để xin mua 12 mẫu ruộng ở làng Dương Xuân để làm ruộng thờ và ông cho dựng Phương Thốn Thảo đường, chằm Hoàng Tử. Về sau khi thì ông ở phủ để hương khói mẹ, dạy học trò, khi thì qua ngôi nhà tranh Phương Thốn Thảo đường ở khoảnh đất 12 mẫu tại làng Dương Xuân. Ngôi nhà này cùng chằm Hoàng Tử là nơi ở để coi sóc công việc làm ruộng và còn làm nơi gặp mặt anh em, bạn bè, xướng họa thi ca một cách phóng khoáng, dân dã. Sau khởi nghĩa Đoàn Trưng [1866], Tùng Thiện công bị triều đình vua Tự Đức phạt trừ bổng 8 năm, do thiếu sót trong việc chọn rể, Tùng Thiện công về sống ở Phương Thốn Thảo đường cùng với gia đình, chuyên lo việc ruộng vườn ở 12 mẫu đã mua trước đó. Những ngày sống ở nông thôn, trong “nhà cỏ vuông một tấc”, sáng tác thi văn của Thi ông lại càng đậm nét “thân dân” hơn. Vậy 12 mẫu đất, có Phương Thốn Thảo đường của Thi ông Tùng Thiện ở đâu?

Trước hết xin rà soát thư tịch cổ có chép việc Tùng Thiện công dựng Phương Thốn Thảo đường. Đại Nam chính biên liệt truyện chép: “Năm thứ 4 [Tự Đức]… Tháng 8… Thục Tần mất. Tần trước đã được phong làm Thục tần, sau phải tội bị cách, thu lại sách phong trước. Đến bây giờ công dâng sớ khẩn xin, lời rất thương xót, vua đặc biệt cấp trả lại. Ông làm nhà ở mộ, đau thương hết lễ. Khi hết tang, được tấn phong Tùng Thiện công. Năm thứ 11, ngày sinh 40 tuổi, vua cho câu đối rằng: “Học lễ, học thi sớm theo đình huấn, giữ trung, giữ hiếu, làm mãi phiên thần”. Ông lại tâu xin mua 12 mẫu ruộng thờ ở xã Dương Xuân, làm nhà để ở, gọi là Phương Thốn Thảo Đường lấy nước ở ngòi vào làm chỗ chứa nước gọi là chằm Hoàng Tử. Trên bờ chằm có các nơi thắng cảnh: như giếng uống nước, cái giường nằm, nhà đọc sách, ngoài thú ngâm vịnh, lấy sách vở làm vui.” (sđd, tập II, tr.193).

Thứ đến tiếp cận việc xác định Phương Thốn Thảo đường của một số nhà nghiên cứu về đời và thơ của Tùng Thiện vương qua một số sách đã xuất bản. Trong sách Vua Minh Mạng và viện Thái y triều Nguyễn (Nxb. TH, 1998) hai tác giả Lê Nguyễn Lưu và Phan Tấn Tô chép việc Tùng Thiện công mua ruộng, làm nhà dựa vào Đại Nam chính biên liệt truyện: “ Năm 1858, nhân mừng sinh nhật lần thứ bốn mươi của ông, vua Tự Đức ban quà và thơ. Ông tâu xin mua 12 mẫu ruộng thờ ở xã Dương Xuân, làm nhà ở gọi là Phương Thốn Thảo Đường (nhà cỏ vuông một tấc), chỗ chứa nước gọi là Hoàng Tử Pha (chằm hoàng tử)” (sđd, tr.29). Hơn nửa trang 29, hai tác giả viết về vụ Đoàn Trưng, rể trưởng của Tùng Thiện công, khởi nghĩa năm 1866, công được vua Tự Đức xử nhẹ bằng trừ bổng 8 năm. Hai tác giả công bố kêt quả điền dã: “Suốt tám năm bị trừ bổng ấy, ông sống đạm bạc.

Theo hướng nghiên cứu điền dã, chúng tôi nghe kể gia đình ông lên Dương Xuân sửa sang ngôi chùa cổ Từ Lâm hoang tàn làm nơi cư ngụ, vợ con phải canh tác trồng cây quả đem ra chợ bán để độ nhật. Hiện nhà tăng của chùa còn nhiều liễn đối thuộc phủ Tùng Thiện, hậu liêu cũng thờ một số nhân vật liên quan. Có lẽ trong thời gian “thất sủng” này, tình cảm của ông đối với nhân dân lao động vốn đã không thiếu lại càng khắc đậm thêm” (sđd, tr.30). Hai đoạn trích dẫn trên, tuy các tác giả không khẳng định Phương Thốn Thảo đường được dựng gần chùa cổ Từ Lâm, nhưng cả hai nơi ở của gia đình Tùng Thiện công, thời công bị “thất sủng”, đều ở xã Dương Xuân nên người đọc nghĩ là gia đình Tùng Thiện công trong thời gian công bị phạt bổng [1866, 1873] đã lên Dương Xuân làm nông, họ sống ở Phương Thốn Thảo Đường và nhà tăng chùa cổ Từ Lâm. Thực vậy, nhà nghiên cứu Nguyễn Phước Bảo Quyến, hậu duệ Tùng Thiện Vương, viết sách Tùng Thiện vương đời và thơ, xuất bản năm 2008, đã dựa vào sách Vua Minh Mạng và Viện Thái y triều Nguyễn để viết về giai đoạn Thi ông bị phạt bổng: “Ngày tiếp phủ Tôn Nhân lục án, Vương mặc áo rộng đen ra trước từ đường đốt nhang đèn quì thẳng lưng hai tay dâng lên cây roi miệng lâm râm khấn vái một hồi rồi nằm sấp trước bàn thờ để chịu đòn như hồi sinh tiền bà Thục Tần đã thường trị tội. Sau đó Vương đem cả con, cả cháu sang ở “Phương Thốn Thảo đường” (nhà cỏ vuông một tấc) ở làng Dương Xuân đồng thời cho sửa sang ngôi chùa cổ Từ Lâm (hiện nhà tăng của chùa còn nhiều liễn đối của phòng Tùng Thiện, hậu liêu cũng còn thờ một số nhân vật liên quan) làm nơi cư ngụ, chuyên lo việc ruộng vườn, vợ con phải canh tác, trồng cây, sống đạm bạc nhờ vào ruộng vườn cây trái” (sđd, tr. 66).

Qua một số tư liệu đã dẫn, biết các nhà nghiên cứu nêu trên, dẫu không nói rõ vị trí của ngôi “nhà tranh vuông một tấc” nhưng người đọc có thể đoán các tác giả nghĩ rằng Phương Thốn Thảo đường cũng gần chùa cổ Từ Lâm, tức ở vùng Dương Xuân Thượng và Dương Xuân Hạ.

Theo chúng tôi thì 12 mẫu ruộng, có dựng Phương Thốn Thảo đường của Tùng Thiện công không thuộc làng Dương Xuân trên đồi Dương Xuân ở Nam sông Hương mà thuộc làng Dương Xuân thuộc Hương Sơ. Làng Dương Xuân là ngôi làng được thành lập từ thế kỷ 18, thời các chúa Nguyễn Phúc Khoát, Nguyễn Phúc Thuần. Làng ở phía bắc phòng thành Huế, nam giáp Hộ Thành hà (sông Đào), đông bắc giáp làng Thế Lại, tây bắc giáp làng Đức Bưu, tây giáp Đốc Sơ, bắc giáp làng Triều Sơn Tây, đông giáp làng Bao Vinh. Làng có từ thế kỷ 18, đến thế kỷ 19 mới dựng đình làng. Đình tọa lạc trên khoảnh đất khoảng 500m2, hướng Đông Nam, kiêm Nam; tả hữu có tả vu, bên phải là chùa Xuân Quang. Sân đình, phía trái có miếu Thành Hoàng và phia phải có Miếu Bà. Bên trong đình có hoành phi đề ba chữ Hán“Phát Sinh Đình”. Hiện nay ở làng còn phụng giữ các sắc phong thành hoàng của các vua triều Nguyễn. Tư liệu sau minh chứng khẳng định của chúng tôi. Thật vậy, Nguyễn Phước Bảo Quyến đã dẫn theo Nguyễn Phúc Ưng Trình và Nguyễn Phúc Bửu Dưỡng trong sách Tùng Thiện Vương, (tiểu sử và thi văn) (1970): “Năm Tự Đức thứ 21 [1868], một hôm Vương đang răn dạy con cháu: “Ngày sau nên giữ lấy nghề nông, thân lao mà tâm nhàn, tự mình làm cho mình, khi nào mình cũng tự chủ. Chốn này, hiện ta có 12 mẫu, ta đã đắp đê đào hói, lụt có ngả thoát nước, hạn có ngả đem nước vào vì lợi cho Lễ Khê, Thế Lại, Bao Vinh cả ba làng nên ta đã chịu tốn hơn vạn quan và mất hơn vài sào đất. Ta mong con cháu ngày sau biết giữ theo chí hướng của ta, dẫu giàu dầu nghèo cũng không đến nỗi làm điều bất thiện”(sdd, tr.66).

Xem bản đồ Thừa Thiên Huế, tỉ lệ 1/100.000, lập vào đầu thế kỷ 20, được nhà nghiên cứu Nguyễn Đình Đầu in trong Nghiên cứu địa bạ triều Nguyễn, với các địa danh có từ thế kỷ 19, được bảo lưu phần lớn, cho thấy làng Dương Xuân, Lễ Khê, Thế Lại, Bao Vinh bao quanh cánh đồng hằng trăm mẫu. 12 mẫu có Phương Thốn Thảo đường của Thi ông Tùng Thiện là ở đây.

Chúng tôi về làng Dương Xuân (bắc Hộ Thành hà) để tìm dấu tích “Phương Thốn Thảo đường” và 12 mẫu ruộng thờ của Thi ông Tùng Thiện vào ngày 22/2/2014. Chúng tôi đi dọc một con hói lấy nước từ Hộ Thành hà và hỏi dân sở tại về 12 mẫu ruộng của Thi ông. Kết quả chúng tôi gặp được chủ nhân một ngôi nhà khang trang, nằm giữa cánh đồng, đó là ông Nguyễn Hữu Toàn. Ông Toàn tiếp chuyện chúng tôi và cho biết như sau:

Ông Nguyễn Hữu Toàn (63 tuổi, cán bộ phòng Giáo dục huyện Hương Trà), có thân phụ là ông Nguyễn Đăng Phụng, ông nội là Nguyễn Đăng Thu và ông cố là Nguyễn Đăng Mẫn. Chính ông Nguyễn Đăng Mẫn là một người “quản gia” của phủ Tùng Thiện công. Tùng Thiện công từng bảo ông Mẫn hoặc chọn đất vườn ở quanh phần mộ của bà Thục Tần ở Dương Xuân (thượng) hay về coi sóc 12 mẫu ruộng thờ ở Dương Xuân (Bắc). Ông Mẫn đã chọn về quản lý 12 mẫu ruộng thờ ở Dương Xuân (Bắc). Sau khi Tùng Thiện công trở lại lo việc ở Tôn Nhân phủ, ông Nguyễn Đăng Mẫn ở lại Phương thốn thảo đường để lo tổ chức canh tác 12 mẫu ruộng thờ. Ông Nguyễn Hữu Toàn còn nhớ mỗi mẫu ruộng thờ đều có đặt tên, dựng bia; tên chữ Hán các mẫu: Vô, Cô, Ứng, Lâm, Hoàng, Di, Luy, Hải, Trọng, Giáp,… Đặc biệt Thi Ông còn dựng bia đá Thanh, khắc bài minh, dựng đầu cống gạch, bắc ngang con hói dẫn nước vào chằm Hoàng Tử, để vào khuôn viên Phương thốn thảo đường. Hiện nay bia này vẫn còn nhưng chữ đã mòn, còn cống gạch vẫn được ông Nguyễn Hữu Toàn giữ lại nhưng đã cho dựng một cầu nhỏ bằng bê tông trùm lên cống gạch. Theo ông Toàn, hai ông hoàng Tùng Thiện và Tuy Lý thường đi ngựa về đây để tổ chức ngâm vịnh những khi rỗi rảnh. Cha ông của ông Toàn 3 đời canh tác trên 12 mẫu ruộng thờ, dân gian gọi là ruộng ông hoàng, để cung cấp lương thực cho phủ Tùng Thiện và phủ Tuy Lý.

Bia, cống gạch, trước Phương Thốn Thảo đường

Hiện nay trên 12 mẫu ruộng thờ đã được xây dựng trường PTTH Hương Vinh  (phía  trước chằm Hoàng Tử), phía tả Phương thốn thảo đường là Trung Tâm y tế bệnh xã hội. Còn “ngôi nhà tranh vuông một tấc” đã thành nhà bê tông của ông Nguyễn Hữu Toàn, tuy nhiên ông Toàn vẫn bảo tồn các di vật của gia đình Tùng Thiện như bộ nồi đồng, sanh đồng, thau đồng, cái bàn, cái tủ gỗ, cái rương,… Việc phát hiện tấm bia với bài minh, dấu tích Phương thốn thảo đường, chằm Hoàng Tử, khoảng nửa số ruộng thờ của Thi ông Tùng Thiện là triển vọng đối với việc bảo tồn bảo tàng về di tích gắn bó với một nhà thơ nổi tiếng của Huế. Không những thế về mặt du lịch nếu biết khai thác thì đây là một địa chỉ tham quan thú vị. Hơn nữa theo hướng “nhà nước và nhân dân cùng làm”, nếu có đầu tư phục dựng chằm Hoàng Tử với các hạng mục kiến trúc làm bằng tranh, tre bên bờ chằm, làm nơi tổ chức “ngâm thơ, câu cá, hóng mát đêm trăng,…” cho Hội văn nghệ, cho khách du lịch trong các kỳ Festival Huế thì quá hay…

Mãi điền trong Thương Sơn thi tập được Thi ông Tùng Thiện sáng tác trong khoảng thời gian từ 1864 đến 1870, sau khi Thi ông đã mua được 12 mẫu ruộng thờ, dựng Phương Thốn Thảo đường, đào chằm Hoàng Tử. Đặc biệt sau loạn Đoàn Trưng [1866], Thi ông sống hẳn ở Phương Thốn thảo đường và sống nhờ 12 mẫu ruộng với nỗi đau tâm thân, u ẩn… Thế thì việc xác định đúng vị trí của “nhà cỏ vuông một tấc” với cảnh trí chung quanh sẽ góp phần cảm thụ một số bài thơ trong Mãi điền vậy. Cũng nhờ nghiên cứu tìm kiếm “công trình” này mới thấy trong hành trạng của Thi ông Tùng Thiên, ngoài sự đóng góp lớn lao của Thi ông cho văn học nước nhà, đào tạo một số nhân tài, Thi ông còn bỏ của tiền làm thủy lợi không những cho ruộng của Thi ông mà còn giúp hằng trăm mẫu ruộng của các làng Dương Xuân, Lễ Khê, Bao Vinh, Thế Lại hạ nữa. Tiếc rằng vua Tự Đức chỉ học hỏi Thi ông về thi pháp, chỉ nhờ ông lo việc ở phủ Tôn Nhân, chứ không thực sự hỏi Tùng Thiện công việc nước, việc dân. Xin trích nửa bài tứ tuyệt do Thi ông cảm tác vào ngày đầu năm đón tết đầu tiên ở “nhà cỏ vuông một tấc” thay cho lời kết bài viết: “Minh Mạng niên gian hoàng thập tử/ Bạch đầu nguyên nhật tọa sao thư” (Hoàng tử thứ mười triều Minh Mạng/ Bạc đầu ngồi chép sách đầu năm).

T.V.Đ  
(TCSH370/12-2019)