Nhật Lai - cánh chim giao hưởng Việt

Nhật Lai tên thật là Nguyễn Tuân, sinh năm 1931 tại thôn Trung Lương, xã An Nghiệp, huyện Tuy An (Phú Yên). Ông  mất năm 1987 tại Hà Nội, đến năm 2002 thì được truy tặng Giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật. Ông đã để lại cho đời 18 vở nhạc kịch - ca kịch, 6 tác phẩm khí nhạc, 2 nhạc phim và trên 40 ca khúc…

Tình cờ trong một chuyến công tác ở TP Tuy Hòa, tôi gặp một người cháu ruột gọi nhạc sĩ Nhật Lai và nhà thơ Nguyễn Mỹ là cậu ruột. Đó là ông Phạm Kỳ Hòa - Phó Văn phòng Tỉnh ủy Phú Yên. Là người từng nhiều năm sống gần gũi với nhạc sĩ Nhật Lai lúc ở Hà Nội, ông Hòa hồi tưởng những ấn tượng đời thường về người cậu nổi tiếng của mình: "Cuộc sống cậu Nhật Lai rất bình dân, nhiều người Hà Nội lúc đó mới gặp cũng không biết ông là một nhạc sĩ nổi tiếng. Căn nhà tập thể của gia đình cậu có vách ngăn bằng cây lồ ô rồi trát vữa, lợp bằng lá cọ. Trong nhà chỉ có cây đàn piano của Nhật là giá trị nhất. Lúc mình ra Hà Nội thì vợ đầu của cậu là nghệ sĩ múa Châu Ngọc Lệ (người Khơme) đã mất, cậu đang sống với người vợ thứ hai là Hồ Thị Kha Y (người Pakô). Mợ Kha Y tốt nghiệp đại học thanh nhạc tại Rumani, hiện là giảng viên Trường Văn hóa nghệ thuật Gia Lai". 

Không hoạt động trong lĩnh vực nghệ thuật nhưng bằng cảm quan riêng của mình, ông Phạm Kỳ Hòa lý giải về cơ duyên thành công của hai người cậu ruột: "Có lẽ do xuất thân từ một vùng quê Phú Yên nghèo khó nhưng nhờ có năng khiếu bẩm sinh, lại sống nhiều năm với âm nhạc đồng bào Tây Nguyên và được học hành bài bản lúc tập kết ra Bắc nên hai cậu thành tài. Vùng quê nơi gia đình sinh sống cũng là nơi tìm thấy bộ đàn đá Tuy An nức tiếng…".

Hơn 40 năm kể từ khi nhà thơ Nguyễn Mỹ ngã xuống bên dòng sông Đắk Ta (Quảng Nam) và 25 năm sau ngày nhạc sĩ Nhật Lai qua đời, lần đầu tiên, đêm thơ nhạc Nguyễn Mỹ - Nhật Lai đã được tỉnh Phú Yên tổ chức một cách trang trọng và đầy xúc động vào cuối tháng 7-2012. Rất nhiều người dân Phú Yên đã xúc động và tự hào, khi lần đầu tiên biết rằng tác giả bài thơ "Cuộc chia ly màu đỏ" độc đáo và xúc động, hay ca khúc "Hà Tây quê lụa" tha thiết trữ tình là những người đồng hương Phú Yên của họ. Hơn thế nữa, là hai anh em ruột. Nhạc sĩ K'Pá Y Lăng, một chuyên gia về âm nhạc Tây Nguyên, người học trò, người em thân thiết của nhạc sĩ Nhật Lai đã vui mừng từ TP Hồ Chí Minh bay về Tuy Hòa tham dự.   Nhạc sĩ K'Pá Y Lăng nói: "Nhạc sĩ Nhật Lai đã để lại những tác phẩm nghệ thuật vô cùng giá trị đối với Tây Nguyên nói riêng, âm nhạc ViệtNam nói chung; ông đã đưa cái hừng hực sôi động, cái trữ tình, mượt mà của âm nhạc Tây Nguyên lên sân khấu ca múa. Nhạc sĩ Nhật Lai có những đóng góp hiếm thấy trong nền âm nhạc Việt Nam...".

 

Theo Nghệ sĩ ưu tú Ngọc Quang, Chủ tịch Hội Văn học nghệ thuật tỉnh Phú Yên, nhiều người mới biết Nhật Lai với lĩnh vực sáng tác ca khúc, chưa có điều kiện tiếp cận toàn diện về sự nghiệp Nhật Lai, nhất là trong lĩnh vực khí nhạc - giao hưởng và nghiên cứu, khai thác giá trị âm nhạc Tây Nguyên. Ông là một trong những cây đại thụ ở Việt Nam. "Nhạc sĩ Nhật Lai là một trong những người Việt Nam có công đầu trong việc khai thác, phát huy những giá trị đặc sắc của âm nhạc các dân tộc Tây Nguyên. Nhật Lai là một trong những người đầu tiên viết và đầu tư bài bản trên lĩnh vực giao hưởng ở Việt Nam. Nhiều tác phẩm khí nhạc của Nhật Lai đã được biểu diễn, được đánh giá cao trong và ngoài nước. Ông còn có những đóng góp lớn trong việc xây dựng và đào tạo lực lượng cho Đoàn văn công Tây Nguyên trong những năm chống Mỹ, cứu nước. Có lẽ thành tựu chính của Nhật Lai là trên lĩnh vực khí nhạc nên ít người biết đến ông hơn một số nhạc sĩ khác…" - nghệ sĩ Ngọc Quang nói.

Riêng bài hát "Hà Tây quê lụa" Nhật Lai viết năm 1965 là trường hợp đặc biệt thú vị:

Bóng chiếc thoi đưa ánh mắt long lanh
Trời đất Hà Tây tay em dệt lụa
Sữa trắng Ba Vì, thóc vàng khu cháy
Hồn thơ Nguyễn Trãi dệt thành vần…

Vừa qua, khi Hà Tây sáp nhập về Hà Nội, trong hành trang tinh thần của nhiều người con quê lụa nay về Tràng An có những giai điệu da diết của bài tỉnh ca "Hà Tây quê lụa", dẫu không còn vang lên hằng ngày trên Đài Phát thanh - Truyền hình Hà Tây như thuở nào qua giọng hát sâu lắng của nghệ sĩ Quốc Hương. Tuy nhiên, theo đánh giá của giới nghiên cứu, "Hà Tây quê lụa" là một tác phẩm đã và sẽ có một đời sống riêng lâu bền.

Liên quan đến bài hát này, ông Phạm Kỳ Hòa kể một kỷ niệm: "Thật tình, tôi không thể cảm nhận hết sức mạnh của âm nhạc nhưng có hồi đến Hà Tây, biết tôi là người Phú Yên, lại là cháu của nhạc sĩ Nhật Lai, nhiều người đã coi tôi như người nhà; bài hát ấy đã đi vào lòng người Hà Tây sâu sắc không thể tả. Tôi cảm nhận "Hà Tây quê lụa" cùng nhiều tác phẩm khác của Nhật Lai sẽ sống mãi với thời gian… Về Hà Nội mới đây, biết tôi có "bà con" với nhạc sĩ Nhật Lai, một văn nhân nói: "Trong nhiều cái tiếc khi Hà Tây bị xóa tên, có cái tiếc bài "tỉnh ca" “Hà Tây quê lụa”. Thế nhưng chính bài hát này "góp tay" để người ta sẽ còn nhớ mãi có một vùng văn hóa sâu thẳm nồng nàn mà không dễ ai có thể xóa nhòa trong tâm khảm dân tộc. Ông là một người khổng lồ của nhạc giao hưởng Việt Nam; mảng ca khúc chỉ là "bề nổi của tảng băng trôi" trong sự nghiệp sáng tác của Nhật Lai, một người Hà Nội - Hà Tây thứ thiệt…".

Nguyễn Mỹ - nhà thơ 50 bài

So với nhạc sĩ Nhật Lai, người em kề là nhà thơ Nguyễn Mỹ được nhiều người biết đến hơn bởi bài thơ "Cuộc chia ly màu đỏ" được đưa vào giảng dạy trong nhà trường, liên tục được ngâm trong các chương trình nghệ thuật và có mặt trong các tuyển thơ. Thạc sĩ văn chương Bùi Văn Thành (hiện là Huyện ủy viên, Bí thư Đảng ủy xã An Hiệp, huyện Tuy An, Phú Yên) cho biết: Trong luận văn "Ám ảnh sắc màu trong thơ Nguyễn Mỹ", ông đã cất công sưu tầm nhiều nguồn tư liệu và tìm được cơ bản tất cả thơ của Nguyễn Mỹ là khoảng 50 bài. Theo thạc sĩ Thành, Nguyễn Mỹ làm thơ không nhiều nhưng chắt lọc, có ý thức cách tân vượt trội so với thế hệ thơ cùng thời, thế nhưng sự nghiệp còn dang dở khi ông mất quá sớm, khi mới 35 tuổi.

Nhà thơ Nguyễn Mỹ sinh năm 1935, 16 tuổi vào bộ đội, tập kết ra Bắc ông công tác tại Nhà xuất bản Phổ thông. Năm 1968, ông trở lại chiến trường miền Nam chiến đấu và hy sinh ngày 16/5/1971 tại xã Trà Dơn, huyện Nam Trà My (Quảng Nam). Ông để lại cho đời một số tác phẩm gồm "Trận Quán Cau" (bút ký, 1954), "Sắc Cầu vồng" (thơ, 1980, in chung với Nguyễn Trọng Định), "Thơ Nguyễn Mỹ" (thơ, 1993). Năm 2007 ông được truy tặng Giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật.

Tài hoa và đóng góp của Nguyễn Mỹ đã được nhìn nhận, trân trọng. Nhiều người luôn xếp ông trong nhóm những nhà thơ "hiện tượng một bài". Chỉ với "Cuộc chia ly màu đỏ" cũng đủ khắc họa chân dung một tầm vóc thi ca, ở sự lan tỏa, cách tân, dũng cảm "đi trước thời đại".   

Một trong những đóng góp độc đáo của Nguyễn Mỹ vào nền thơ Việt là dùng "bông hoa chuối" làm biểu tượng cho sự xa cách trong tình yêu. Cái đẹp dung dị của màu đỏ quê mùa đã vào thơ anh một cách tự nhiên mà sang trọng nhường nào. Cũng như ý tưởng "Khi Tổ quốc cần, họ biết sống xa nhau" đã được thi sĩ đưa vào thơ thật mềm mại, đắm say. Màu đỏ của cuộc chia ly đã trở thành điều cao cả, thiêng liêng mà một thời vạn vạn người trẻ đã làm được và hoàn tất sứ mệnh vinh quang - chiến đấu vì đất nước, hy sinh tình riêng vì nghĩa lớn. Sức ngân của tứ thơ "màu đỏ chia ly" mang tư tưởng thời đại nhưng xuất phát từ trái tim yêu đương cháy bỏng và trở về trái tim yêu đương cháy bỏng nên "màu đỏ ấy theo đi" suốt qua tâm hồn bao thế hệ.

Cũng phải nói rằng "màu đỏ" trong bài thơ có sắc độ chất chứa nhất trong nền thơ Việt vì đã "thắng" nhiều "màu đỏ" khác ở tay nghề kết cấu xoay vòng chặt chẽ đến hoàn hảo. Dẫu viết về chuyện chia tay ra trận ở năm 1964, giữa lúc cuộc chiến đấu chống đế quốc Mỹ của dân tộc ta đang hồi cam go nhưng bài thơ không hề "cương" mà nhuần nhị một tình yêu quê hương đất nước thuần khiết và một cảm xúc ân ái dạt dào. Thi sĩ đã sống trọn với tứ thơ đặc sắc, đôi vợ chồng trẻ sống trọn trong nhau, cũng như Tổ quốc sống trọn trong họ nên "màu đỏ ấy" của Nguyễn Mỹ sống trọn trong dặm dài thi ca Việt Nam...

Giống như người anh tài ba Nhật Lai, Nguyễn Mỹ đã sống và sáng tạo đến hơi thở cuối cùng trong hành trình "lang bạt" của mình, như câu thơ ông viết:

Anh lang bạt đi tìm anh từ dạo ấy
Ở trong đất và ở trong máu chảy

Cuộc đời và cống hiến của hai anh em Nhật Lai - Nguyễn Mỹ chắc chắn sẽ còn làm tốn nhiều giấy mực của giới nghiên cứu…

Theo Hùng Phiên - VNCA